„Fagleg“ 17. júní-ræða
Draga má í efa að aðferðin sem þær stöllur höfðu við að ákveða þessa breytingu á 80 ára reglu eða hefð standist kröfuna um gagnsæi við töku ákvarðana á æðstu stöðum.
Í dag er þjóðhátíðardagur okkar Íslendinga, 17. júní, haldinn hátíðlegur í 81. skipti. Fyrir 80 árum sagði Morgunblaðið (þriðjudaginn 19. júní) frá því hvernig dagsins var minnst í Reykjavík 17. júní 1945:
„Hátíðahöldin hófust á því, að fánar voru dregnir að hún kl. 8 um morguninn. Kl. 13.30 hófst guðsþjónusta í Dómkirkjunni. Biskupinn yfir Íslandi, herra Sigurgeir Sigurðsson prjedikaði.
Við Austurvöll. Að guðsþjónustunni lokinni gekk forseti Íslands í fylgd með forsætisráðherra að styttu Jóns Sigurðssonar og lagði blómsveig við fótstall hennar. Á borða sem við blómsveiginn var festur, stóð: .,Frá íslensku þjóðinni“. Síðan ljek Lúðrasveit Reykjavikur þjóðsönginn.
Að þessari athöfn lokinni fluttu Ólafur Thors forsætisráðherra og Bjarni Benediktsson borgarstjóri snjallar ræður af svölum Alþingishússins. Borgarstjóri gat þess að sjer hefði borist kveðja frá forsetum bæjarstjórnar í Oslo. Vöktu báðar ræðurnar óskipta athygli manna fjær og nær. Var þeim útvarpað sem öðru, er fram fór hjer í Reykjavík á þjóðhátíð þessari. Lúðrasveitin ljek öðru hverju.“
Í 80 ár þar til núna hefur deginum og lýðveldinu verið fagnað á svipaðan hátt.
Ræðuflutningur forsætisráðherrans færðist af svölum Alþingishússins niður að fótstalli styttu Jóns Sigurðssonar og í stað borgarstjóra fluttu aðrir fulltrúar borgarstjórnar ávörp, til dæmis formenn þjóðhátíðarnefndar hennar. Reykjavíkurborg kemur ekki lengur að skipulagi athafnarinnar á Austurvelli.
Fyrir nokkru var tilkynnt að Halla Tómasdóttir forseti Íslands og Kristrún Frostasdóttir forsætisráðherra hefðu ákveðið í einkasamtali, sem gert varð opinbert, að gera ræðuna á Austurvelli „faglega“ ef svo má að orði komast en það orð er stundum notað til að gjaldfella ræður og ákvarðanir stjórnmálamanna. Forsætisráðherra „afsalaði“ sér einhliða og að eigin frumkvæði „réttinum“ til að ávarpa þjóðina 17. júní.
Draga má í efa að aðferðin sem þær stöllur höfðu við að ákveða þessa breytingu á 80 ára reglu eða hefð standist kröfuna um gagnsæi við töku ákvarðana á æðstu stöðum um málefni sem eru í raun ekki persónubundin heldur hafa mótast og fest í sessi í áranna rás.
Gleðilegan 17. júní.
Guðni Th. Jóhannesson viðraði þessa breytingu þegar hann frestaði fundum alþingis í síðasta sinn 23. júní 2024. Taldi hann að forseti ætti að flytja þetta ávarp „í ljósi hinnar einstöku stöðu forseta Íslands í stjórnskipun og samfélagi“ frekar en forsætisráðherra.
Bjarna Benediktssyni, þáv. forsætisráðherra, þótti „engin sérstök ástæða til að taka upp“ þessa „löngu hefð og endurhugsa hana“, svo að vitnað sé í Vísi 24. júní 2024.
Nú hefur hefðin verið rofin eins og ekkert sé sjálfsagðara miðað við umræðuleysið um brotthvarf forsætisráðherra úr ræðustólunum á Austurvelli. Ólíklegt er að sæti fyrrverandi stjórnmálamaður í forsetaembættinu hefði nokkrum dottið í hug að breyta þessari hefð. Uppbrotið má kenna við skort á forystukjarki. Sá kjarkur einkennir lágmyndina Brautryðjandinn á fótstalli styttu Jóns Sigurðssonar.