Varnartengd verkefni í forgang
Morgunblaðið, laugardagur 31. maí 2025.
Kristrún Frostadóttir forsætisráðherra situr í fyrsta sinn fund ríkisoddvita NATO eftir tæpan mánuð. Í tilefni af því hitti hún framkvæmdastjóra bandalagsins, Mark Rutte, í Brussel miðvikudaginn 28. maí. Þar kynnti hún sjónarmið ríkisstjórnar Íslands og lagði áherslu á mikilvægi landsins í sameiginlegum vörnum NATO. Að fundi loknum sagði Kristrún á Facebook-síðu sinni að þar hefði komið fram „fullur skilningur á stöðu og framlagi Íslands til sameiginlegra varna NATO-ríkja“.
Þrátt fyrir að Ísland hafi ekki eigin her – og að sá fyrirvari sem gerður var við undirritun Atlantshafssáttmálans árið 1949 standi enn – gegnir landið virku hlutverki innan NATO. Í skýrslu utanríkisráðherra til alþingis frá 8. maí 2025 segir að dagleg viðvera erlendra hersveita hér á landi hafi á árinu 2024 verið sambærileg og á fyrri árum – að meðaltali rúmlega 260 einstaklingar á dag. Ísland er því ekki herlaust í reynd, heldur án eigin hers.
Kristrún Frostadóttir og Mark Rutte á blaðamannfundi í Brussel miðvikudaginn 28. maí 2025 (mynd:NATO).
Forsætisráðherra benti eftir fundinn með Rutte á að Ísland væri í lykilstöðu í Norður-Atlantshafi og að framlag landsins hefði verið hátt metið allt frá því að Ísland gerðist eitt af tólf stofnríkjum NATO árið 1949. Hún lýsti vilja til þess að Ísland tæki virkan þátt og veitti jafnvel forystu í öryggis- og varnarmálum á svæðinu. Áhersla yrði lögð á að efla viðbúnað og fjárfesta í varnartengdum innviðum – sem jafnframt gætu nýst í borgaralegum tilgangi.
Mikilvægt er að sjá þessa stefnu í ljósi þeirrar umræðu sem nú fer fram innan NATO. Talið er að forystumenn bandalagsþjóðanna ákveði að hækka lágmarksútgjöld þeirra til varnarmála úr 2% í 3,5% af vergri landsframleiðslu nú í júní. Að auki verði 1,5% varið til varnartengdra verkefna.
Forsætisráðherra gefur til kynna að íslensk stjórnvöld ætli að vinna að því markmiði að ná 1,5% hlutfallinu árið 2032. Sé miðað við verga landsframleiðslu Íslands árið 2025 þýðir þetta um 70 milljarða króna. Nú er hlutfall Íslands aðeins um 0,14%. Útgjöld til varnarmála voru 6.562 milljónir króna árið 2024.
Ríkisstjórnin virðist sammála um að gengið verði fram á þennan hátt. Segir forsætisráðherra að það birtist bæði í vinnu við nýja öryggis- og varnarmálastefnu undir forystu utanríkisráðherra og í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar til ársins 2030.
Utanríkisráðherra Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir flutti munnlega skýrslu á alþingi 20. febrúar 2025 þar sem hún sagði að stjórnvöld væru „ekki feimin að tala um öryggis- og varnarmál“. Hún sagðist stefna að því að leggja fram skýrslu um málin nú í vor og móta stefnu í haust.
Jafnframt lagði utanríkisráðherra áherslu á að í nýrri stefnu þyrfti að greina helstu ógnir og áskoranir sem landið stæði frammi fyrir, bæði til skamms og langs tíma. Einnig ætti að draga fram áherslur og markmið Íslands í fjölþjóðlegu varnarsamstarfi og hvernig vinna mætti að þeim í samvinnu við aðrar þjóðir. Sérstök áhersla yrði lögð á að kortleggja varnarviðbúnað landsins og skoða laga- og stofnanaumgjörð mála af fordómalausri nákvæmni.
Til að vinna að þessu var 11. apríl stofnaður starfshópur með fulltrúum allra þingflokka sem átti að ljúka störfum fyrir 21. maí 2025. Í fréttatilkynningu um stofnun hópsins sagði að hann ætti að fjalla um áherslur og inntak öryggis- og varnarmálastefnu.
Þótt dagsetning fyrir skil hópsins sé nú liðin hefur ekki enn verið gerð grein fyrir niðurstöðu hans opinberlega. Í skýrslu utanríkisráðherra frá 8. maí kom þó fram að vonast væri til þess að vinna hópsins myndi leggja grundvöll að umræðu á þingi áður en það færi í sumarhlé – og þetta yrði jafnframt grundvöllur framtíðarstefnu.
Tvö atriði kalla á sérstaka athygli í þessu samhengi:
(1) Ekki liggur fyrir hvort tilkynning forsætisráðherra um 1,5% markmiðið er reist á niðurstöðum starfshópsins. Þá hefur hugtakið „varnartengd verkefni“ ekki verið útskýrt að neinu marki. Er um heræfingar að ræða? Varnartengda innviði? Netöryggi? Viðbúnað lögreglu og landhelgisgæslu? Til að markmið ríkisstjórnarinnar verði trúverðugt þarf að svara spurningum af þessum toga.
(2) Stjórnsýsluleg ábyrgð öryggis- og varnarmála er tvískipt. Utanríkisráðuneytið fer með hernaðarlega hlið öryggismála en framkvæmd aðgerða liggur að verulegu leyti hjá borgaralegum stofnunum undir stjórn dómsmálaráðuneytisins. Á varnarmálaskrifstofu utanríkisráðuneytisins eru um 100 starfsmenn sem sinna hermálum. Þurfi að grípa til hernaðarlegra aðgerða eru þær í höndum bandamanna í NATO. Þetta er grundvallarþáttur í íslenskri stjórnsýslu og öryggiskerfi sem ríkisstjórnin segist ekki ætla að breyta. Um það snúast yfirlýsingarnar um herlaust Ísland.
Eins og staðan er núna sýnir ríkisstjórnin ótvíræðan vilja til að auka þátttöku Íslands í öryggis- og varnarmálum innan NATO. Þetta markmið næst ekki nema með nákvæmri skilgreiningu, gegnsæi í fjárveitingum, pólitískri samstöðu og opinskáum, lýðræðislegum umræðum. Aðeins þannig er tryggt að Ísland uppfylli alþjóðlegar skyldur sínar án þess að glata sérstöðu sinni.
Bandarískur fræðimaður lýsti Íslandi sem „tregum bandamanni“ (e. reluctant ally) árið 1961. Nú vilja stjórnvöld hins vegar skilgreina Ísland sem virkan og verðugan bandamann í NATO og jafnvel með öryggisforystu á N-Atlantshafi. Það stenst ekki nema hugur fylgi máli og gengið sé til verka á ígrundaðan, faglegan og markvissan hátt. Aðeins á þann veg sýna íslensk stjórnvöld að þau séu traustur bandamaður.