Að tryggja öryggi borgaranna

Þegar við gengum í Atlantshafsbandalagið 1949 var sagt að við ætluðum ekki að taka á okkur þær skyldur að hafa hér her á friðartímum,“ segir Björn Bjarnason, fyrrverandi menntamálaráðherra og dómsmálaráðherra og formaður Varðbergs – samtaka um vestræna samvinnu og alþjóðamál, sem hefur að markmiði að beita sér fyrir umræðum og kynningu á alþjóðamálum, einkum öryggis- og varnarmálum á norðurhveli jarðar. „En strax í ársbyrjun 1951 er ástandið orðið þannig í heimsmálunum að talið er óhjákvæmilegt að gera sérstakar ráðstafanir til að verja Ísland. Eins og sést við lestur varnarsamningsins fer NATO þess á leit að hann sé gerður milli Íslands og Bandaríkjanna.“

Varnarsamningurinn í meiri sátt en aðild að NATO

Varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna var undirritaður 5. maí 1951 og tveimur dögum síðar, 7. maí, kom varnarliðið. Björn segir sérkennilegt í ljósi þeirra deilna, sem síðan hafi verið um varnar- og öryggismál, að á þessum árum hafi verið mun minni deilur um gerð varnarsamningsins, en urðu um aðildina að NATO.

„Menn eins og Gylfi Þ. Gíslason, sem var á móti aðildinni að NATO, sagði að hann hefði stutt varnarsamninginn af því að menn hefðu verið mun betur upplýstir um nauðsyn hans heldur en aðildarsamninginn að Atlantshafsbandalaginu,“ segir Björn. „1949 til 1951 verða umskipti í alþjóðamálum þar sem stríðið í Kóreu hefur mest að segja. Síðan fer NATO að byggja upp sameiginlegar varnir. Evrópumenn vilja fá Bandaríkjamenn til að verða virkir þátttakendur í vörnum Evrópu. Ísland gerir þennan samning á sama tíma og NATO setur á laggirnar sitt herstjórnarkerfi, sem enn er við lýði.“

Björn kveðst ekki viss um að menn hafi litið svo á þegar varnarsamningurinn var gerður að varnarliðið yrði til langs tíma. „Í upphafi sjötta áratugarins eru umræður um að Íslendingar eigi að taka að sér öryggisgæsluna sjálfir frekar en treysta alfarið á Bandaríkin.“

Í upphafi kom bandaríski flugherinn hingað og hafði frá Keflavíkursamningnum 1946 haft aðstöðu á Íslandi fyrir tæknimenn og flugvélar. „Þá þurfti flugherinn á flugvöllum eins og Keflavíkurflugvelli að halda til að geta beitt sínum kjarnorkuherafla og flugvélum í Evrópu en það breyttist þegar Bandaríkjamenn eignuðust stóru og langdrægu B-52 sprengjuflugvélarnar. Tæknin leiddi til að áhersla flughersins á Keflavíkurflugvöll minnkaði. Flotinn kom hingað 1960 og stöðin var undir stjórn hans þar til henni var lokað 2006.“

Björn segir að flugherinn hafi hins vegar alltaf verið meira áberandi, sérstaklega þegar lok dvalar hans nálguðust, vegna umræðunnar um orrustuþoturnar.

„En þetta var alltaf flotastöð og kafbátaleit og -varnir þungamiðja í starfseminni þar sem lögð var varnarlína frá Grænlandi um Ísland til Bretlands, GIUK-hliðið, með tengingu yfir til Noregs til að fylgjast með sovéska flotanum á Norður-Atlantshafi. Síðan komu ratsjárkerfin, sem endurspegluðu áhyggjur af sovéskum flugvélum. Fyrstu ratsjáreftirlitsvélarnar, AWACS, sem sendar voru út fyrir Bandaríkin, komu til Keflavíkurflugvallar rétt fyrir 1980. Þá hafði ratsjárkerfinu verið lokað, en síðan var ákveðið að opna það aftur og setja hér upp nýjar ratsjár á seinni hluta níunda áratugarins. Flugumferð Sovétmanna hér við land náði hámarki 1985 og 1986.“

Skynjuðu 1986 að komnir voru nýir tímar

Seinna árið verða þáttaskil. „Leiðtogafundurinn var haldinn hér í október 1986 og þá skynjuðu Íslendingar eins og allir aðrir nýja tíma í samskiptum austurs og vesturs og öllum öryggismálum. Framkvæmd varnarsamstarfsins tók á þessum árum mið af þróuninni í samskiptum austurs og vesturs, milli Sovétríkjanna og Bandaríkjanna, milli Varsjárbandalagsins og Atlantshafsbandalagsins. Nú ráða önnur viðhorf matinu.“

Mikið var ávallt upp úr því lagt að varnarsamningurinn væri tvíhliða og bent á að Bandaríkjamenn reyndu yfirleitt frekar að stofna varnarbandalög, hvort sem það var í Evrópu eða Asíu, en að stórveldið semdi við smáþjóðir á jafningjagrunni.

„Bandaríkjamenn litu eflaust líka svo á að varnir Íslands væru hluti af vörnum Norður-Ameríku, [þótt innsk. hér til leiðréttingar á texta í blaðinu] Monroe-kenningin næði ekki hingað,“ segir Björn. „Á þessum tíma var engin Evrópuþjóð í stakk búin til þess að ábyrgjast varnir Íslands með sama hætti og Bandaríkjamenn gátu gert. Einnig endurspeglaði þetta þá staðreynd að Bandaríkjamenn komu hingað 1941. Þá var samið um að þeir tækju við af Bretum. Þar með komu þeir inn í seinni heimsstyrjöldina bakdyramegin áður en ráðist var á Pearl Harbor og var þetta fyrsta hernaðarlega skuldbinding þeirra af þessum toga við bandamenn.“

Bókun sýndi nýtt viðhorf Bandaríkjamanna

Hin pólitíska umræða um veru varnarliðsins á Íslandi snerist meðal annars um hvort Bandaríkjamenn myndu virða íslenska hagsmuni. Í aðdraganda brottflutnings hersins skrifaði Michael Corgan, prófessor í stjórnmálafræði við Boston University, í Morgunblaðið að bandarísk stjórnvöld yrðu að átta sig á því að margir íslenskir stjórnmálamenn hefðu lagt mikið undir pólitískt með því að segja að varnarsamstarfið byggðist á hagsmunum beggja. Með því að kveðja varnarliðið brott með þeim hætti sem gert var væri Bandaríkjastjórn að grafa undan málstað bandamanna sinna.

„Þetta er hárrétt,“ segir Björn. „Íslendingar brugðust strax við nýjum aðstæðum í lok kalda stríðsins og 1992 var skipuð nefnd á vegum ríkisstjórnar Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks, sem skilaði skýrslu 1993 um stöðu Íslands í öryggis- og varnarmálum. Þar kom fram að greinilegt væri að hvorki NATO né Bandaríkjamenn vildu hrófla við undirstöðum varnarkerfisins á Íslandi. Þá var bæði litið á pólitísku myndina og þann viðbúnað, sem þyrfti að hafa í landinu. Hins vegar segir í skýrslunni að gera verði ráð fyrir að hann muni dragast saman og verði kannski með nýrri kostnaðar- eða verkaskiptingu. Þetta kemur fram 1993. 1994 er síðan gerð bókun við varnarsamninginn um að Bandaríkjamenn ætli að halda hér úti að minnsta kosti fjórum orrustuþotum, en þeir voru þá með 12. Þessi bókun var gerð til tveggja ára.“

Björn segir ljóst að þarna hafi ný viðhorf sett svip á afstöðu Bandaríkjamanna. „Ég gagnrýndi að sett væru tímabundin ákvæði,“ segir hann. „Það væri algerlega í andstöðu við eðli varnarsamningsins. Á sínum tíma voru til varnarsamningar við til dæmis Grikkland, Portúgal og Spán, en þeir voru allir tímabundnir. Á fimm ára fresti voru fréttir af því hvort þeir samningar yrðu endurnýjaðir með tilheyrandi spennu. Íslenski varnarsamningurinn var og er ótímabundinn, en við bókunina 1994 og endurnýjun hennar til fimm ára frá 1996 tók að myndast spenna milli bandarískra og íslenskra stjórnvalda vegna tímafresta. Á þessum tíma sögðu íslenskir stjórnmálamenn að teknar yrðu sameiginlegar ákvarðanir.

Árátta til einhliða ákvarðana ágerðist

Bandaríkjamenn hefðu ekki aðeins ákveðið að hafa samráð við Íslendinga, heldur taka sameiginlegar ákvarðanir. Með bókuninni 1996 féll ákvæðið um samráðið niður. Menn töldu að haft yrði samráð. Þegar seinni bókunin féll úr gildi 2001 ágerðist árátta Bandaríkjamanna til einhliða ákvarðana sem olli reiði íslenskra stjórnmálamanna. Ég gagnrýndi að „tæknimenn“ en ekki stjórnmálamenn tækju ákvarðanir.“

Björn rifjar upp að Donald Rumsfeld, sem varð varnarmálaráðherra í janúar 2001, hafi þegar í mars tekið að senda minnisblöð, vafalaust vegna þess að bókunin var runnin út, innan stjórnkerfisins, sem sýna svart á hvítu að hann var síður en svo áhugasamur um að hafa varnarliðið áfram hér á Íslandi.

„Bandaríska utanríkisráðuneytið vildi ganga fram af meiri varúð. Barbara J. Griffiths, sendiherra á Íslandi, skrifar minnisgrein í ársbyrjun 2001 og varar Bandaríkjastjórn við að fara fram af gáleysi í þessu máli gagnvart íslenskum ráðamönnum og stjórnmálamönnum því að þeir hafi dregið ákveðin rauð strik og sagt hingað og ekki lengra.“

Björn kveðst vera þeirrar skoðunar að pólitísk þróun á Íslandi eins og brotthvarf Davíðs Oddssonar úr ríkisstjórn hafi ekki skipt máli um brottför varnarliðsins. „Eftir því sem Bandaríkjaher varð þrautpíndari vegna átaka í Afganistan og Írak styrktust rök Rumsfelds fyrir því að ekki væri hægt að halda úti orrustuþotum og reka Keflavíkurstöðina eins og ekkert hefði í skorist. Ég held að þeir hafi sérstaklega verið að hugsa um björgunarþyrlusveitina. Hvað hún væri að sinna björgun fiskibáta og fjallgöngumanna á Íslandi þegar þörf væri fyrir hana annars staðar. Orrustuþotur án þyrlusveitar eru óþekkt stærð í Bandaríkjunum. Af skjölum Rumsfelds má ráða að hann virðist halda að Íslendingar séu alltaf að hugsa um varnarstöðina í fjárhagslegu tilliti, tali um björgunarsveitina af því að þeir tími ekki að halda slíkri sveit úti sjálfir, hafi ekkert vit á hermálum og vilji ekki bera neinn kostnað. Þetta er allt byggt á misskilningi hjá honum.“

Björn segir að allt frá 1991 hafi hann verið talsmaður þess að Ísland legði meira af mörkum til eigin varna og flutt um það ræðu 1995. „Ég nefndi í því sambandi tölur og annað, sem ég taldi að sýndu að Íslendingar gætu vel axlað sjálfir ábyrgð á eigin vörnum.“

Taktleysi og skammsýni

Í júlí árið 2006 þegar varnarliðið var á förum sagði Björn í samtali við breska blaðið Daily Telegraph að hann liti svo á að Bandaríkjamenn hefðu sýnt bæði „taktleysi“ og „skammsýni“ og bætti við: „Sá háttur, sem þeir hafa viðhaft við brottförina pólitískt gæti haft áhrif á hvernig þeim yrði tekið kæmu þeir aftur.“

„Ég hef sagt þetta oft á fundum,“ segir hann, „líka þar sem Bandaríkjamenn hafa verið viðstaddir, bæði í Bandaríkjunum og í Evrópu. Ég verð var við að þessari skoðun vex fylgi. Í raun er ótrúlegt að Bandaríkjamenn hafi talið að það væri annað hvort eða, að ekki væri um annað að ræða en að fara með allt liðið í stað þess að hafa eitthvert lið hér áfram. Við brottför varnarliðsins breyttist ekki aðeins pólitísk staða hér heldur í miklu stærra samhengi, geopólitískt. Ef tekin yrði ákvörðun um að það kæmi aftur hvernig yrði það túlkað í hinu stóra samhengi öryggismála, hvað sem sagt verður um stöðuna innan lands? Það kynni að magna spennu. Í því pólitíska ljósi var þetta mjög varasamt. Síðan hefur það gerst að nú eru hernaðarumsvif litin öðrum augum á okkar slóðum en gert var 2006 því að hlýnun jarðar, athyglin á norðurslóðir hefur breytt stöðunni. Það yrði ekki auðvelt að ætla að gjörbreyta stöðu Íslands aftur heldur stórpólitísk ákvörðun, bæði fyrir okkur hér heima fyrir og fyrir þá, sem vildu gera slíkt. Einu rökin, sem ég sé fyrir auknu og nánara samstarfi í öryggismálum við Bandaríkin, lúta að öryggi á hafinu og þar skipta borgaralegar ráðstafanir máli. Við erum að efla Landhelgisgæslu Íslands með nýrri flugvél og nýju varðskipi, sem kemur í sumar og mun valda álíka mikilli byltingu í starfi gæslunnar og tónlistarhúsið í starfi Sinfóníuhljómsveitar Íslands. Á þann hátt verða íslensk stjórnvöld gjaldgeng með bestu tækjum við gæslu borgaralegs öryggis á Norðurlöndum. Þetta öryggi tryggja Íslendingar ekki einir. Í því efni er óhjákvæmilegt að efna til samstarfs við aðrar þjóðir. Þá samvinnu þurfum við að efla og mér skilst að á fundi Norðurskautsráðsins í Nuuk á Grænlandi í næstu viku ætli utanríkisráðherrar norðurslóðaríkja að ganga frá samkomulagi um leit og björgun. Íslendingar eiga að leggja kapp á að miðstöð fyrir slíka starfsemi norðurslóðaríkja verði hér á landi.“

Björn segir að Bandaríkjamenn séu nú að móta nýja norðurslóðastefnu og í skýrslu bandarískra hermálayfirvalda segi að þeir þurfi að láta meira að sér kveða. „Ég held ekki að þeir hafi nein áform um að koma hingað aftur eða neitt slíkt, en þeirra viðhorf hafa breyst eins og annarra. Þeir gera sér grein fyrir að þeir hafa heimskautahagsmuna að gæta og enginn gætir þeirra fyrir þá.“

Verðum að verjast glæpahópum

Jón Sigurðsson sagði á nítjándu öld að Ísland væri án hervarna og glæpaflokkar gætu hæglega lagt landið undir sig. Nú er landið aftur án hervarna.

„Sumir segja að glæpaflokkar hafi nú þegar hreiðrað um sig á Íslandi og vonandi ná þeir ekki yfirhöndinni,“ segir Björn. „Skylda íslenskra yfirvalda er að tryggja öryggi borgaranna. Þess vegna ber að efla lögregluna, hafa hér öfluga sérsveit lögreglu, öfluga greiningardeild og lögreglu með forvirkar rannsóknarheimildir. Jón Sigurðsson talaði um glæpahópa. Ég veit ekki hvort hann átti við Jörund hundadagakonung, en margsinnis hefur verið sagt að hér í landinu séu glæpahópar, sem eru að verulegum hluta útlendingar. Við verðum að verjast þessu, en við þurfum ekki her til þess, við þurfum ekki fallbyssur eða orrustuþotur, heldur annars konar viðbúnað. Engin þjóð hefur stofnað her til að verjast skipulagðri glæpastarfsemi, en við megum ekki slá af og skapa öryggisleysi og ótta. Þetta eru skyldur stjórnvalda. Enginn býst við að ráðist verði á Ísland, en ef við erum andvaralaus getum við tapað stjórninni hér því að hægt er að grafa undan stjórnarháttum eftir öðrum leiðum en gamaldags hernaðaraðgerðum.“