Varðstaðan um þjóðkirkjuna
Morgunblaðið, laugardag 16. apríl 2022.
Nú í dymbilvikunni birtist lesandabréf hér í blaðinu þar sem sagði að það væri „hefð“ hjá fréttastofu ríkisútvarpsins að „birta reglulega „frétt“ um fækkun í kirkjunni“.
Venjulega birtist fréttin nálægt stórhátíðum, fermingum eða jólum. Þá sagði í bréfinu að nýlega hefði verið sagt í útvarpinu: „Enn fækkar í þjóðkirkjunni“. Taldi bréfritari að þar hefði verið vísað til 230 manna fækkunar frá nóvember. Þótti honum það ekki fréttnæmt. Fjöldi fólks hefði dáið síðan í nóvember, flestir aldraðir og væntanlega í kirkjunni. Þá hefði einnig verið sagt frá „einhverri fækkun“ meðal kaþólskra og spurði bréfritari hvort einhverjir Pólverjar hefðu ef til vill flutt til Póllands.
Bréfritari leit á þessar fréttir sem tilraun til að niðurlægja „íslenska kirkju“ og spurði hvort ekki væri um leið komið höggi á þjóðina.
Kirkjan að Breiðabólstað í Fljótshlíð (mynd: minjastofnun.is).
Þarna er hreyft sjónarmiði sem á víða hljómgrunn. Viðhorfin kunna að vera kynslóðabundin. Mörgum sem kynntust því í æsku að á hátíðarstundum væru ungir skólanemendur leiddir í kirkju af kennurum sínum þykir erfitt að samþykkja að ekki megi leggja rækt við kristna þjóðar- og menningararfinn á sama hátt lengur. Það sé fráleitt að prestar og boðendur kristinnar trúar eigi ekkert erindi í skóla og kennarar eigi ekkert erindi í kirkjur með nemendum sínum.
Rof milli kirkju og menntunar er einfaldlega uppbrot á því sem lagði grunn að nútímalegu þjóðfélagi á Íslandi og tryggði að íslenskan hefur um aldir verið rit- og talmál þjóðarinnar. Nægir að líta til sögu Færeyja og minnast þess að þar gerðu dönsk yfirvöld allt til að uppræta færeysku og lagt var bann við að hún væri notuð í kirkjum.
Við Íslendingar metum Rasmus Kristian Rask mikils fyrir að hafa árið 1811 sent frá sér bók þar sem hann fyrstur manna setti fram málfræði íslenskunnar og „gaf þar með íslenskri tungu nýja stöðu“ eins og segir í ævisögu Rasks eftir Kirsten Rask sem Hið íslenska bókmenntafélag gaf út í þýðingu Magnúsar Óskarssonar árið 2019.
Þar segir að Rask hafi ekki aðeins komið íslensku á heimskort tungumálanna heldur einnig beinlínis skipað henni á stall „sem móður norrænna mála“. Þar stóð færeyska næst íslenskunni og síðan dalska, það mál sem talað er í Dölunum í Svíþjóð, því næst hin eiginlega sænska, norska og loks danska.
Í bókinni um íslensku málfræðina fjallar Rask fyrstur manna um færeysku á prenti og eignuðust Færeyingar þá „eitthvað sem líktist málfræði á þeirra eigin tungu“. Á þessum árum voru ekki neinar útgefnar bókmenntir á færeysku en Rask sá til þess að fyrsta kvæðið var prentað á færeysku árið 1814.
Þá höfðu Íslendingar skrifað á eigin tungu öldum saman og átt málfræðiritgerð allt frá síðari hluta 12. aldar.
„Fyrsta málfræðiritgerð Snorra-Eddu“ dregur nafn sitt af því að vera fremst fjögurra ritgerða um íslenskt mál í handriti sem kallað hefur verið Ormsbók Snorra-Eddu. Höfundur er ókunnur en er jafnan nefndur „fyrsti málfræðingurinn“ þar sem ritgerðin er hin elsta um íslenskt mál sem varðveist hefur, segir Guðrún Kvaran prófessor á vísindavef Háskóla Íslands.
Hún segir markmið höfundar „að gera Íslendingum nýtt stafróf þar sem fleiri hljóð og önnur hljóð séu í íslenska hljóðkerfinu en hinu latneska“. Ritgerðin sé því ómetanleg heimild um sögu íslenska hljóðkerfisins en einnig um ritun manna á 12. öld og þau vandkvæði sem við var að etja.
Íslensk tunga hefði aldrei lifað nema vegna kristni og kirkju. Vonandi hefur ekki verið lagt bann við að fræða nemendur i skólum landsins um þennan mikilvæga þátt íslenskrar sögu. Sé slíkt bann í gildi er jafnframt lokað á nauðsynlega þekkingu til að skilja samtímann og njóta hans. Þeir sem fræðast ekki um slíka grunnþætti öðlast ekki skilning á fjölmörgu sem einkennir umræður á líðandi stund og gefur þeim gildi. Þeir fara auk þess á mis við inntak mestu listaverka mannsandans.
Á tímum kaþólskunnar urðu stundum hörð átök milli kirkjulegra og veraldlegra höfðingja. Siðaskiptin bundu enda á þau. Konungur tók sér stöðu kirkjuhöfðingjanna og lagði undir sig eignir kirkjunnar. Samkomulag frá árinu 1997 um ráðstöfun kirkjueignanna varð síðan grundvöllur fjárhagslegra samskipta ríkis og kirkju í samtímanum og stuðlaði að þeirri skipan sem nú er.
Viðbótarsamningur við kirkjujarðasamkomulagið var gerður í september 2019 þar sem segir meðal annars að þjóðkirkjan hafi sjálfstæðan fjárhag, beri fulla ábyrgð á eigin fjármálum og ákveði sjálf fjölda starfsmanna sinna. Þjóðkirkjan hafi sjálfstæða heimild til hvers konar tekjuöflunar umfram framlagið og standi sjálf straum af kostnaði við rekstur sem sé umfram greiðslur ríkissjóðs.
Mörgum andstæðingum þjóðkirkjunnar er illa við að henni sé búið þetta fjárhagslega öryggi. Hafa stjórnmálamenn engu að síður staðið vörð um það.
Í upphafi var vitnað til bréfs sem birtist hér í blaðinu 12. apríl þar sem varað var við niðurlægingu kirkjunnar. Sama dag birti biskupsritari, Pétur Georg Markan, bakþanka í Fréttablaðinu, óhróður um Bjarna Benediktsson, formann Sjálfstæðisflokksins og fjármálaráðherra.
Ráðamaður þjóðkirkjunnar byrjar nýjan kafla í kirkjusögunni, blandar sér beint í flokkspólitískar deilur með árás á fjármálaráðherra og samstarfsflokka hans. Þungi þessara kaflaskipta verður meiri þegar dymbilvikan, helgasti tími kirkjuársins í augum margra, er valin til að kynna stefnubreytinguna. Niðurlægingin birtist í ýmsum myndum.