Sauðfjárrækt skapar lífsstíl
Morgunblaðið, miðvikudagur, 10. janúar 2024.
Sauðfjárbúskapur í Reykjavík eftir Ólaf R. Dyrmundsson ★★★★ Hið íslenska bókmenntafélag, 2023. Innb. 304 bls., myndi og skrár
Í umræðum á alþingi í byrjun október 2020 sagði Kristján Þór Júlíusson, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra: „Maður heyrir viðtöl við sauðfjárbændur og á samtal við þá þar sem þeir segja að þetta sé meiri lífsstíll en spurning um afkomu.“
Orð Kristjáns Þórs um lífsstílinn vöktu nokkrar umræður og sumir hneyksluðust á þeim. Þeir sem það gerðu ættu að lesa bókina Sauðfjárbúskapur í Reykjavík – Fjáreigendafélag Reykjavíkur eftir dr. Ólaf R. Dýrmundsson (f. 1944) búvísindamann, sérfræðing í sauðfjárrækt og fjáreiganda í Reykjavík. Á bókarkápu segir að nú um áttrætt sinni hann „enn faglegum verkefnum í þágu lífræns landbúnaðar og fæðuöryggis og stund[i] borgarbúskap sér til yndis og ánægju“.
Vandaðri fræðimann og borgarbónda hefði ekki verið unnt að finna til að skrifa bók um afdrif sauðfjár í Seltjarnarneshreppi hinum forna. Ólafur hefur verið fjáreigandi í Reykjavík síðan 1957. Við skólabræður hans í MR vissum af fjárbúskapnum sem hann stundaði af alúð og áhuga. Fréttir af sauðfé í höfuðborginni hafa jafnan vakið áhuga þess sem þetta skrifar.
Stjórn Fjáreigendafélags Reykjavíkur samþykkti 15. nóvember 2017 að fela Ólafi að skrifa sögu félagsins, sem var stofnað 1927, og fjárbúskapar í Reykjavík. Ákvað höfundur að lýsa þróun búskaparins frá því eftir miðja 19. öldina. Þessi flétta á milli félags- og búskaparsögunnar er þungamiðja bókarinnar.
Bókin skiptist í 22 kafla og flestir þeirra í undirkafla. Hún er ríkulega myndskreytt á vönduðum pappír. Meginmáli fylgja tilvísana- og heimildaskrá, myndaskrá, atriðisorðaskrá, nokkrar orða- og hugtakaskýringar, mannanafnaskrá og heillaóskaskrá. Í rammagreinum segir höfundur frá minnisverðum einstaklingum og atvikum.
Vegna þess hve oft er vitnað til einstakra staða og örnefna hefði aukið gildi bókarinnar að hafa í henni kort svo í sjónhendingu hefði verið unnt að átta sig á staðháttum.
Af stakri vandvirkni lýsir Ólafur svæðum í Seltjarnarnesafrétti, beitarlöndum, smalaslóðum og rekstrarleiðum. Nákvæmni ræður þegar lýst er hvar, hvenær og hvernig mikilvægar ákvarðanir voru teknar um málefni Fjáreigendafélagsins. Ólafur varðveitir einnig tungutak í texta sínum. Eftir tilhleypingar með lánshrútnum Hetti segir hann: „Ærnar mínar sem fengu við Hetti festu allar fang“ (212).
Höfundi verður eðlilega tíðrætt um sauðfjárstríðið í Reykjavík 1962-1970 um hvort Fjárborg, það er fjárhúsabyggð, mætti standa ofan við Blesugróf í Reykjavík og Meltungu í Kópavogi. Þar er nú stórhýsi lagnafyrirtækisins Tengis. Árið 1959 rættist ósk Fjáreigendafélagsins um að fjárhúsin yrðu þar í strætisvagnaleið (69-70).
Í nóvember 1962 gagnrýndu „tveir áhrifamiklir starfsmenn borgarinnar“ sauðfjárhaldið í
Fjárborginni. Innan borgarinnar voru uppi áform „mjög andstæð hagsmunum fjáreigenda og reyndar borgarbúa líka í flestu tilliti“ (73).
Deilunni lauk með fjárborgarsamningi milli borgar og fjáreigenda um landsvæði Fjáreigendafélags Reykjavíkur í Hólmsheiði haustið 1970. Þar er Fjárborgin síðan (91).
Haustið 1978 var staðfest riða í Fjárborginni. Vildu fjáreigendur koma í veg fyrir að öllu fé þar yrði slátrað. Tókst farsælt samstarf við Sigurð Sigurðarson, dýralækni á Keldum, um tilraun undir forsjá hans og Ólafs bókarhöfundar.
Eftir að tilraunin hafði staðið í átta ár gengu þeir Sigurður og Ólafur á fund Davíðs Oddssonar borgarstjóra í september 1986 til að tala máli Fjárborgar, kindur þar væru engum til ama andstætt fullyrðingum í bréfi sem borgarstjóra hafði borist:
„Í lokin spurði ég hvað borgarstjóri ætlaði að gera við þetta bréf. Þessu svaraði Davíð ekki, opnaði aðeins skúffu í skrifborðinu og stakk bréfinu í hana. Þar með var málið afgreitt með skjótum og skilvirkum hætti og skaut það aldrei aftur upp kollinum það best ég veit.“
Riðutilraunin hélt áfram og er löngu orðin landsfræg, þökk sé m.a. aðkomu Davíðs Oddssonar borgarstjóra að málefnum reykvískra fjáreigenda skömmu fyrir réttir 1986, og enn eru kindur í Fjárborg“ (115).
Bók Ólafs verður vonandi til að ýta undir áhuga á sauðfjárrækt í Reykjavík. Þar er ómetanlegur fróðleikur um hvernig staðið skuli að verki og engri spurningu er ósvarað.
Því var hafnað að leggja göng undir Suðurlandsveg fyrir sauðfé á leið í Fossvallarétt sunnan við veginn ofan Lækjarbotna. Þess í stað hefur verið fundið nýtt réttarstæði norðan vegarins.
Sé sauðfjárbúskapur lífsstíll margra er hann ekki síður snar þáttur í íslenskri menningu. Göngur og réttir eru meðal þess fáa sem minnir á aldagamlar landbúnaðar- og menningarhefðir á höfuðborgarsvæðinu segir Ólafur og að Reykjavík sé „vafalaust eina höfuðborgin í heiminum sem á aðild að afrétti og skilarétt fyrir sauðfé“ (192).
Þetta er minningarbók um sauðfjárbúskap í Reykjavík. Hún ætti jafnframt að verða þeim til hvatningar sem dreymir um að eiga sauðfé og búa í borg.