Öryggiskeðja milli Íslands og Eystrasaltsríkjanna
Grein í Morgunblaðinu 10. júlí 2015
Sameiginlegar varnir í stað friðargæslu eða íhlutunar í öryggismál fjarlægra ríkja ráða nú stefnu Norður-Atlantshafsbandalagsins (NATO). Varnarmálaráðherrar NATO-ríkjanna 28 tóku miðvikudaginn 24. júní lykilákvarðanir um að efla sameiginlegar varnir bandalagsins meðal annars með því að auka styrk og getu viðbragðshers þess (NATO Response Force (NRF)). Í viðbragðshernum verða allt að 40.000 menn – upphaflega var reiknað með 13.000 mönnum.
Reistar verða bækistöðvar fyrir NATO-herstjórnir í Búlgaríu, Eistlandi, Lettlandi, Litháen, Póllandi og Rúmeníu. Í hverri þeirra verða um 40 manns sem skipuleggja, æfa og undirbúa móttöku liðsauka, verði hann sendur. Komið verður á fót sameiginlegri birgða- og flutningastjórn til að auðvelda liðsflutninga þegar þeirra gerðist þörf. Jafnframt hefur yfirmanni herstjórnar NATO í Evrópu (SACEUR) verið veitt heimild til að hækka viðbúnarstig heraflans í Evrópu.
Þá tilkynnti Ash Carter, varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, að flutt yrðu þungavopn, skriðdrekar, bryndrekar og stórskotaliðsvagnar, fyrir allt að 5.000 manna bandarískt herlið til landa austast á varnarsvæði NATO. Hergögnin yrðu til taks ef senda þyrfti mannaflann á vettvang vegna hættu á átökum.
Eystrasaltsþjóðirnar þrjár eiga allt undir aðfluttum herafla á hættutímum. Hætta er á að rússneskur liðsafli í lofti eða á sjó frá Kaliningrad (Köningsberg), 223 ferkílómetra landsvæði Rússa, í krika milli Litháens og Póllands, myndi fleyg á Eystrasalti milli Eystrasaltsríkjanna og annarra NATO-ríkja og stöðvi aðflutninga á sjó.
Sænska eyjan Gotland (3.183 ferkílómetrar) er á milli Svíþjóðar og Lettlands. Rússneskar sprengjuþotur hafa nokkrum sinnum æft loftárásir á Gotland, síðast laugardaginn 4. júlí. Vegna hernaðarumsvifa Rússa hefur sænska ríkisstjórnin ákveðið að styrkja varnir Gotlands.
Vandi NBP9-ríkjanna
Bandaríska hugveitan Center for European Policy Analysis (CEPA) gaf nýlega út skýrsluna The Coming Storm –Væntanlegt ofviðri – eftir Edward Lucas, heimskunnan blaðamann og rithöfund sem sendi frá sér bókina The New Cold War árið 2008. Í skýrslunni fjallar hann um stöðu öryggismála á Eystrasalti og í Norður-Evrópu. Nefnir hann til sögunnar níu ríki: Norðurlöndin fimm, Eystrasaltsríkin þrjú og Pólland og kallar þau NBP9. Hann segir ríkin standa frammi fyrir sameiginlegum og svipuðum vanda vegna endurvígbúnaðar í Rússlandi og ágengari stefnu rússneskra stjórnvalda.
Lucas rekur dæmi um ögrandi aðgerðir Rússa í garð ríkjanna og vekur sérstaka athygli á að Rússar hafi sumarið 2014 æft eldflaugaárás á dönsku eyjuna Borgundarhólm þegar þar var efnt til þess sem Danir kalla Folkemødet og er árlegur viðburður með þátttöku forystumanna í stjórnmálum og á öðrum sviðum dansks samfélags. Þegar æfingin var gerð voru um 80.000 manns á eyjunni, þar á meðal danski forsætisráðherrann. „Hefði árásin verið gerð hefðu Danir verið afhöfðaðir,“ segir Lucas.
Þá segir í skýrslunni að í mars 2015 hafi 33.000 rússneskur hermenn tekið þátt í aðgerð þar sem æfð var skyndiárás í Norður-Noreg, á Álandseyjar, Gotland og loks á Borgundarhólm. Í skýrslunni segir: „Heppnist árás af þessu tagi munu yfirráð yfir þessum landsvæðum gera NATO næstum ókleift að auka herstyrk í Eystrasaltslöndunum.“
Meginboðskapur skýrslunnar er að verði ekki gerðar ráðstafanir til að auka öryggi á svæðinu sem um er rætt í henni gæti það leitt til þess að NATO, best heppnaða hernaðarbandalag sögunnar, yrði dæmt máttvana jafnvel án þess að hleypt yrði af einu skoti. Hlutverki Bandaríkjanna sem ábyrgðaraðila á evrópsku öryggi til þrautavara lyki á nokkrum klukkustundum.
Gunnar Bragi í Washington
Í þessu ljósi ber að skoða viðræður Gunnars Braga Sveinssonar utanríkisráðherra við Robert S. Work, aðstoðarvarnarmálaráðherra Bandaríkjanna, í Washington miðvikudaginn 1. júlí þar sem Work „sagði skuldbindingu Bandaríkjanna um að verja Ísland algerlega óhaggaða og lýsti vilja til þess að skoða möguleika til frekara samstarfs ríkjanna á sviði öryggis- og varnarmála. Hann sagði Ísland lykilbandamann og að staðsetning landsins hafi áfram strategískt mikilvægi eins og það hafi haft alla tíð,“ svo að vitnað sé í fréttatilkynningu utanríkisráðuneytisins.
Eftir fundinn í bandaríska varnarmálaráðuneytinu flutti Gunnar Bragi erindi um málefni norðurslóða og hagsmuni Íslands á vegum hugveitunnar Center for Strategic and International Studies (CSIS). Ráðherrann var spurður hvort hann teldi stöðu öryggismála skapa „þörf“ fyrir að endurreisa varnarlið á Íslandi undir stjórn Bandaríkjamanna eða NATO.
Utanríkisráðherra sagði erfitt að svara hvort þessa væri „þörf“. Það yrði hins vegar að bregðast við stöðunni í öryggismálum hverju sinni og nú væri öfugþróun vegna framgöngu Rússa og hættu frá hryðjuverkamönnum. Sig mundi ekki undra að Ísland yrði mikilvægara og hernaðarlegt mikilvægi landsins kæmi að nýju til umræðu. Hann væri hlynntur því ef NATO og allir samstarfsaðilar á Norður-Atlantshafi hefðu getu til að svara fljótt frá Keflavík eða í Keflavík. Hann gæti ekki sagt hvernig viðbúnaður væri bestur en eðli hans og tímasetningar yrði að ræða næstu mánuði og jafnvel ár. Íslendingar hefðu lagt áherslu á aðstöðu á Keflavíkurflugvelli fyrir leit og björgun. Ef til vill mætti skapa tengsl milli slíkrar starfsemi og varnarviðbúnaðar, það þyrfti að skoða nánar.
Undir lok fundarins sagði Gunnar Bragi íslensks stjórnvöld vilja halda allri aðstöðu á Keflavíkurflugvelli í því horfi að erlendar flugvélar undir merkjum NATO gætu „plug and play“, það er komið á völlinn og hafið þaðan aðgerðir innan fáeinna klukkustunda – þannig hefði það til dæmis verið fyrir skömmu þegar um 200 manna lið hefði birst til að stunda kafbátaleit frá vellinum.
Augljós tengsl eru milli öryggis á vegum NATO á Eystrasalti og viðbúnaðar á Íslandi. Nauðsynlegt er að styrkja að nýju alla keðjuna og þar má enginn hlekkur bresta eigi að tryggja sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna þriggja.