Leiksoppar Þjóðverja og Breta
Bækur - Sagnfræði, Morgunblaðið, 13. júlí 2022.
Örlagaskipið ARCTIC ****-
Fyrir nokkrum árum (2019) gaf bandarískur fræðimaður, Magnus Nordenman, út bók undir heitinu: Nýja orrustan um Atlantshaf . Þá hafði bandarískur flotaforingi, James Foggo, skrifað tímaritsgrein (2016) undir fyrirsögninni: Fjórða orrustan um Atlantshaf. Alþjóðahermálastofnunin í London (IISS) sendi í vor frá sér fræðilega úttekt eftir Nick Childs um endurnýjað hernaðarlegt mikilvægi GIUK-hliðsins, hafsvæðanna frá Grænlandi um Ísland til Skotlands, fyrir varnir Atlantshafsins og þar með tengslin milli Norður-Ameríku og Evrópu.
Bækurnar og fræðigreinin eru skrifaðar áður en Vladimir Pútín Rússlandsforseti réðst inn í Úkraínu. Þær snúast allar að verulegu leyti um hættuna af herflota Rússa. Hvað sem líður óförum landhers Pútíns í Úkraínu á hann enn rússneska flotann til að sýna mátt sinn. Skip rússneska Norðurflotans á Kólaskaganum, fyrir austan Noreg og norðan Svíþjóð og Finnland, sækja út á heimshöfin um Norður-Atlantshaf og brjóstvörn langdrægra kafbáta hans er talin ná að norðaustur horni Íslands.
Þessi samtímamynd kemur í hugann við lestur bókarinnar Örlagaskipið ARCTIC – íslenskir sjómenn í ólgusjó seinni heimsstyrjaldarinnar. Þar er lýst atburðum sem sýna hlutlausa íslenska sjómenn dragast inn í átök styrjaldarinnar vegna ferða sinna um Norður-Atlantshaf, lífsnauðsynlegra siglinga fyrir afkomu þjóðarinnar og flutninga til og frá landinu. Höfundur bregður einnig upp mynd af skipalestunum úr Hvalfirði um Barentshaf með bjargir til Rússa og af árásum Þjóðverja á togarann Reykjaborgina og línuveiðarana Fróða og Pétursey í mars 1941. Hættulegra hetjudáða íslenskra sjómanna á stríðsárunum er minnst.
G. Jökull Gíslason rannsóknarlögreglumaður hefur sent frá sér þrjár bækur. Önnur bóka hans er á ensku, Iceland in World War II – A blessed war (útg. 2019 og 2021). Einn lesenda hennar, Hollendingurinn Jos Odijk, hafði samband við Jökul og sendi honum 367 bls. af leyniskjölum Breta sem gerð voru aðgengileg fyrir nokkrum árum. Skjölin bera fyrirsögnina: The National Archives: Jens Palsson: Icelandic. Palsson was a wireless operator.
Jens Pálsson var loftskeytamaður á Arctic í örlagaríkri ferð skipsins til Vigo á Spáni í desember 1941.
Opinbera fiskimálanefndin, eigandi skipsins, sendi Arctic til Spánar með fryst hrogn og til að sækja ávexti. Skipið var of hæggengt til að sigla með skipalestum og naut því ekki verndar fylgdarskipa. Þá mátti það sín lítils ef á móti blés vegna afllítillar vélar. Ferðin til Vigo var löng og erfið, hreppti skipið aftakaveður í sex sólarhringa. Frá Reykjavík hélt skipið 6. desember og kom til Vigo 20. desember 1941 þar sem það beið eftir ávöxtunum til 14. febrúar, til Reykjavíkur var komið aftur 2. mars 1941. Ferðin var örlagarík og ljúfa lífið á Spáni dró dilk á eftir sér. Kynni stjórnenda skipsins af Þjóðverjum þar mörkuðu djúp spor í líf áhafnarinnar og margra fleiri.
Frásögnin er beinskeytt og án málalenginga henni er skipt í stutta kafla og flakkað fram og til baka í tíma. Vefurinn er stundum flókinn. Í eftirmála segir höfundur að Arctic-sagan hafi legið í „bakgrunni íslenskrar sögu“ í um 80 ár en nú fyrst séu henni „gerð full skil“.
Nýlega fengu félagsmenn í öldungadeild Lögfræðingafélagsins boð um fund um bókina í september og voru þeir hvattir til að velta fyrir sér þessum spurningum: Voru skipverjarnir á Arctic landráðamenn? Frömdu Bretar stríðsglæpi?
Spurningarnar snúa beint að dramatísku efni bókarinnar. Bretar gengu hart fram við að knýja áhöfnina svara um hvað hún hafði fyrir stafni í Vigo. Voru aðfarir við yfirheyrslur úr öllu hófi. Þær endurspegluðu óttann og óvissuna sem setti svip á orrustuna um Atlantshaf á þessum tíma. Þá tortryggðu bresku foringjarnir Íslendinga og sýndu þeim fjandskap.
G. Jökull nýtir heimildir sínar til að setja efnið fram að eigin skapi með samtölum og lýsingu á hugarástandi einstaklinga. Hann dregur þar ekkert undan í njósnasögustíl. Hann skapar sér svigrúm með því að hverfa frá „línulegri“ frásögn. Lesandinn er minntur á að um sannsögulegt efni er að ræða með ljósmyndum og ljósriti af blaðaúrklippum.
Til að auðvelda lesandanum að halda utan um efnið hefði átt að hafa nafnaskrá í bókinni. Prófarkalestur hennar er ekki nógu góður.
Það er fengur í þessu framlagi til íslenskrar sögu í síðari heimsstyrjöldinni. Frásögnin sýnir að íslenskir sjómenn urðu ekki aðeins að takast á við hættur á hafi úti heldur einnig að sýna þrautseigju gagnvart hernaðaryfirvöldum á landi.
Atburðir samtímans minna okkur á að enn kunna að verða háðar orrustur um Atlantshaf. Þá verður ekki undan því vikist frekar en áður að Ísland, íslenskir sjómenn og Íslendingar allir verða fyrir barðinu á því. Sá er munurinn nú og þá að við höfum tekið skýra afstöðu á friðartímum og viljum leggja okkar af mörkum til að hindra átök en ekki bíða sem leiksoppar þess sem verða vill.