Kínverskar risaframkvæmdir og umbreyting orkugjafa
Morgunblaðið, föstudagur, 24. janúar 2020
William & Mary, W&M, eða fullu nafni The College of William and Mary in Virginia, er opinber rannsóknarháskóli í Williamsburg í Virginíuríki í Bandaríkjunum. Skólinn var stofnaður árið 1693 með leyfisbréfi frá Vilhjálmi III. og Maríu II. drottningu. Hann er önnur elsta æðri menntastofnun í Bandaríkjunum á eftir Harvard-háskóla.
Innan skólans starfar AidData (aiddata.org), 30 manna rannsóknarstofnun sem safnar grunnupplýsingum í þágu þeirra sem taka stefnumótandi ákvarðanir eða stunda þróunarstarf með sjálfbærni að leiðarljósi. Þar er að finna viðamestu og nákvæmustu upplýsingar um þróunarverkefni á vegum Kínverja um heim allan.
Í byrjun janúar 2020 birti kanadíska vefsíðan Visual Capitalist samantekt um kínverska aðild að risaverkefnum um heim allan með vísan til gagna AidData um árin 2000 til 2017. Kínverjar hafa markvisst fest rætur með stórframkvæmdum víða um heim, einkum í Afríku og Suður-Asíu. Þeir eru sagðir hafa varið 270 milljörðum dollara til að styrkja alþjóðlega fótfestu sína frá aldamótum.
Visual Capitalist nefnir þrjú kínversk risaverkefni til sögunnar.
1. Pakistan
Xi Jingping, forseti Kína, heimsótti Islamabad, höfuðborg Pakistans, árið 2015 og staðfesti fjárfestingaráætlun sem nemur 46 milljörðum dollara. Hún er hluti af kínversku belti og braut-stefnunni. Í krafti hennar hafa grunnkerfi Pakistana á sviði samgangna og orkuframleiðslu tekið stakkaskiptum.
Um 40% atvinnuleysi er meðal ungs fólks í Pakistan og þess vegna fagnar það stórframkvæmdum af þessu tagi. Árið 2014 naut Kína hvergi meira álits en í Pakistan, tæplega 80% lýstu velvilja í garð Kína.
2. Eþíópía.
Með aðstoð Kínverja hafa samgöngumannvirki gjörbreyst í höfuðborginni Addis Ababa. Lagðar hafa verið hraðbrautir umhverfis borgina og jarðlestakerfi auðveldar ferðir innan hennar.
Árið 2012 gáfu borgaryfirvöld í Peking borgarstjórn Addis Ababa 200 milljón dollara byggingu, höfuðstöðvar Afríkusambandsins.
3. Srí Lanka.
Á árunum 2000 til 2017 hafa rúmlega 12 milljarðar dollara runnið frá Kína til Srí Lanka, lands í skuldafeni.
Visual Capitalist segir að umdeildasta kínverska framkvæmdin sé höfn á suðurströnd Srí Lanka, strategískum punkti við eina umsvifamestu siglingaleið heims. Árið 2011 var lokið við Hambanota-hafnarverkefnið. Ferlið er nú orðið dæmigert þegar Kínverjar eiga í hlut. Eftir opinbert útboð fjármagnaði kínverska stjórnin verkefnið og réð fyrirtæki í ríkiseign til að gera höfnina, einkum með kínverskum verkamönnum.
Árið 2017 sligaðist ríkisstjórn Srí Lanka undan skuldum. Eftir margra mánaða viðræður tóku Kínverjar við stjórn hafnarinnar og fengu land umhverfis hana leigt til 99 ára. Niðurstaðan var strategískur sigur Kínverja sem hafa nú fasta viðveru við siglingaleið nálægt Indverjum, keppinautum sínum á svæðinu.
Indverjar sitja ekki aðgerðalausir. Fyrir viku var greint frá því að þeir ætluðu að veita stjórnvöldum í Srí Lanka fjárhagslegan stuðning til að stuðla að auknu öryggi landsins og samvinnu við Indverja í því skyni.
Teikning af Hambamota-höfninni á Srí Lanka
Umbreyting orkugjafa
Forskotið sem Kínverjar stefna að í heimsviðskiptum ræðst ekki aðeins af tengslum þeirra við einstök ríki eða tengslaneti í Afríku og Asíu. Þeir boða jafnframt nýjar áherslur í orkumálum með vísan til loftslagsbreytinga.
Á árinu 2019 sendi alþjóðleg nefnd undir formennsku Ólafs Ragnars Grímssonar, fyrrv. forseta Íslands, frá sér skýrslu – A New World, The Geopolitics of the Energy Transformation – Nýr heimur, geopólitísk áhrif umbreytinga orkugjafa.
Í skýrslunni er lýst áhrifum þess að horfið sé frá að nýta eldsneyti úr jörðu til þess að virkja endurnýjanlega orku. Í formála skýrslunnar segir Ólafur Ragnar að umbreytingin sé knúin áfram af nýrri tækni sem sífellt verði ódýrari. Þá komi einnig til frumkvæði stjórnvalda, fyrirtækja, borga og almennings auk alheimshreyfingarinnar sem berjist gegn loftslagsbreytingum og hættulegri loftmengun.
Í lok skýrslunnar segir að vegna þessara umbreytinga verði margvíslegar breytingar á valdahlutföllum milli ríkja og innan einstakra ríkja. Vald dreifist meira en áður. Áhrif einstakra ríkja eins og Kína aukist vegna þess að þau hafi fjárfest mikið í tækni til að nýta endurnýjanlega orkugjafa og lagt sig fram um að nýta tækifærin sem í þeim felast. Ríki sem séu fastheldin á jarðefnaeldsneyti taki áhættu og kunni að tapa áhrifum.
Það verði ekki lengur á hendi fáeinna ríkja að selja orku þar sem meirihluti þjóða eigi þess kost að öðlast sjálfstæði í orkumálum. Við það styrkist þau í öllu tilliti.
Íslendingar hafa ekki farið varhluta af áhuga Kínverja á að virkja endurnýjanlega orkugjafa. Hann hefur meðal annars komið fram í Jarðhitaskóla Sameinuðu þjóðanna (JHS) sem hefur starfað innan Orkustofnunar í meira en 40 ár fyrir fé frá utanríkis- og þróunarráðuneytinu.
Um 90 kínverskir jarðhitasérfræðingar hafa útskrifast úr skólanum. Nú hafa kínversk yfirvöld stofnað eigin jarðhitaskóla að íslenskri fyrirmynd. Fyrsti árgangurinn hóf nám um miðjan nóvember 2019 með 40 nemendum. Ellefu íslenskir sérfræðingar og fleiri hafa komið að kennslu, skipulagi og undirbúningi kínverska skólans.
Raunar vekur undrun að spáð sé svo róttækri breytingu í kínverskum orkubúskap og endurnýjanlegir orkugjafar verði enn til að styrkja forystu Kínverja á alþjóðavettvangi. Þetta er allt önnur mynd en sú sem birtist á líðandi stundu.
Raunhæf viðfangsefni
Hér er þó ekki rætt um eitthvað sem kann að gerast heldur gerist hér og nú. Hvað sem líður deilum um loftslagsbreytingar og ágreiningi um ástæðurnar fyrir þeim er unnið að umskiptum frá jarðefnaeldsneyti til endurnýjanlegra orkugjafa. Í Danmörku framleiða menn raforku með vindafli og treysta á vatnsföll Noregs sem varaafl. Sæstrengurinn milli landanna er lífæð endurnýjanlegra orkugjafa en ekki ógn við fullveldi þjóðanna.
Skömmu fyrir jól áréttaði Guðni Jóhannesson orkumálastjóri nauðsyn þess að hér fengju menn tækifæri til að takast á við verðug verkefni í þágu endurnýjanlegrar orku. Ekki mætti í nafni náttúruverndar „reisa margfaldar gaddavírsgirðingar í kringum framtíðarkosti okkar til virkjunar jarðhita og vatnsfalla og koma jafnvel í veg fyrir áframhaldandi rannsóknir á auðlindunum“. Verkefnaskortur innanlands blasti við okkar helstu rannsóknastofnunum og fyrirtækjum. Þekking og reynsla brotnaði niður í sundurlausan eyjarekstur og frumkvæði Íslendinga og orðspor á alþjóðavettvangi fjaraði út.
Í þessum orðum felst í senn ásökun og áskorun. Sérkennilegt er að þeir sem helst tala gegn hlýnun jarðar og fyrir gagnaðgerðum skuli hafna að endurnýjanlegir orkugjafar nýtist til fulls hér á landi. Að nýta ekki endurnýjanlega orku hér í þágu stóriðju dregur ekki úr þörf fyrir stóriðju heldur ýtir undir að hún nýti mengandi orkugjafa.
Vilji menn skynsamlega lausn verður að greina þverstæðurnar, ekki sveiflast öfganna á milli heldur finna meðalhófið í þessu efni sem öðrum.