24.5.2025

Hæstiréttur stendur með alþingi

Morgunblaðið, laugardagur 24. maí 2025.

Hæstirétt­ur Íslands, sjö dóm­ar­ar, felldi sögu­leg­an dóm miðviku­dag­inn 21. maí í máli þar sem deilt var um hvort alþingi hefði staðið rétt að laga­setn­ingu. Staðfest­ing rétt­ar­ins á héraðsdómi um málið hefði leitt til upp­náms á alþingi og grafið und­an þrískipt­ingu rík­is­valds­ins.

Í nóv­em­ber 2023 lagði mat­vælaráðherra til breyt­ingu á bú­vöru­lög­um. Heim­ila skyldi fyr­ir­tækj­um í eigu eða und­ir meiri­hluta­stjórn frum­fram­leiðenda (þ.e. bænda) að eiga með sér sam­starf um af­markaða þætti, þ.e. rýmka svig­rúm slíkra fé­laga gagn­vart ákvæðum sam­keppn­islaga. Einkum var horft til reglna ESB.

Í meðferð alþing­is tók frum­varpið breyt­ing­um sem meiri­hluti at­vinnu­vega­nefnd­ar þings­ins kynnti í mars 2024. Í stað þess að talað væri um fé­lög frum­fram­leiðenda lagði nefnd­in til að notað yrði orðið fram­leiðenda­fé­lög og skil­greindi und­anþágur slíkra fé­laga frá ýms­um ákvæðum sam­keppn­islaga. Urðu breyt­ing­ar­til­lög­ur nefnd­ar­inn­ar að lög­um. Risu marg­ir til and­mæla og taldi sam­keppnis­eft­ir­litið að við þetta fengju ís­lensk­ar afurðastöðvar und­anþágur frá sam­keppn­is­lög­um sem hvergi þekkt­ust í ná­granna­ríkj­um.

Eft­ir gildis­töku lag­anna höfðaði Innn­es ehf. í ág­úst 2024 mál gegn sam­keppnis­eft­ir­lit­inu. Hafði eft­ir­litið synjað beiðni um íhlut­un gagn­vart fram­leiðenda­fé­lög­um vegna und­anþágu­heim­ild­anna sem þau nutu. Féll héraðsdóm­ur í mál­inu í nóv­em­ber 2024.

Héraðsdóm­ar­inn taldi formskil­yrðum 44. gr. stjórn­ar­skrár lýðveld­is­ins Íslands ekki full­nægt. Hún hljóðar svo: „Ekk­ert laga­frum­varp má samþykkja fyrr en það hef­ur verið rætt við þrjár umræður á Alþingi.“ Taldi dóm­ar­inn ákvæðið kveða af­drátt­ar­laust á um til­greind­an umræðufjölda á þingi. Gjör­breyt­ing á frum­varp­inu í nefnd hefði kallað á end­ur­flutn­ing þess. Þrjár umræður hefðu aldrei feng­ist.

Sam­keppnis­eft­ir­litið var sam­mála því að ekki ætti að una þess­um lög­um en varð nú að meta hvort áfrýja ætti dóm­in­um. Miklu meira var raun­ar í húfi eft­ir að héraðsdóm­ur­inn féll en spurn­ing­in um sam­keppn­is­regl­ur. Sótti eft­ir­litið um leyfi til að áfrýja mál­inu beint til hæsta­rétt­ar og var það veitt í des­em­ber 2024 á þeim grunni að dóm­ur í því gæti haft for­dæm­is­gildi og veru­lega al­menna þýðingu meðal ann­ars um túlk­un 44. gr. stjórn­ar­skrár­inn­ar og end­ur­skoðun­ar­vald dóm­stóla um stjórn­skipu­legt gildi laga.

Í reif­un hæsta­rétt­ar á mál­inu seg­ir að horfa verði til þess að mats­kennt sé hvenær breyt­ing­ar­til­laga við frum­varp feli í sér slíka ger­breyt­ingu að alþingi sé rétt að fara með hana sem nýtt og sjálf­stætt frum­varp sam­kvæmt 44. gr. stjórn­ar­skrár­inn­ar. Þótt svig­rúm þings­ins sé ekki óheft að þessu leyti verði að ætla því víðtækt svig­rúm til mats um þau atriði sem hér skipti máli. Það sé ekki á valdsviði dóm­stóla að end­ur­skoða póli­tískt mat kjör­inna full­trúa á alþingi sem hafi búið að baki breyt­ing­ar­til­lögu at­vinnu­vega­nefnd­ar fyr­ir aðra umræðu frum­varps­ins og þingið samþykkti síðan að lok­inni þriðju umræðu.

Dóm­ar­arn­ir sjö féllust því ekki á að með breyt­ing­unni á bú­vöru­lög­un­um í mars 2024 hefðu þing­menn „farið út fyr­ir það svig­rúm sem þingið nyti til breyt­inga á frum­varpi þannig að brotið hefði verið gegn 44. gr. stjórn­ar­skrár­inn­ar“. Sam­keppnis­eft­ir­litið var því sýknað af kröfu Inn­ess ehf. og lög­in stand­ast stjórn­ar­skrána.

Í dóm­in­um er lýst vald­mörk­um á milli dóm­enda og þing­manna í ljósi þrískipt­ing­ar rík­is­valds­ins. Þá er farið ná­kvæm­lega yfir gang máls­ins á þingi. Allt frá því að mat­vælaráðherra flutti fram­söguræðu sína fyr­ir frum­varp­inu og þar til af­greiðslu þess lauk var ætl­un­in að þing­menn og sér­stak­lega at­vinnu­vega­nefnd færu ræki­lega í saum­ana á frum­varp­inu. Það ætti að skapa ís­lensk­um land­búnaði hag­felld­ari starfs­skil­yrði, þar á meðal kjötaf­urðastöðvum.

Telja dóm­ar­arn­ir að breyt­ing­ar­til­laga at­vinnu­vega­nefnd­ar hafi lotið að sömu lög­gjöf og upp­haf­legt frum­varp. Með til­lög­unni hafi hins veg­ar und­anþágur frá sam­keppn­is­lög­um verið rýmkaðar um­tals­vert miðað við upp­haf­legt frum­varp, meðal ann­ars þannig að þær næðu í reynd til allra kjötaf­urðastöðva án til­lits til þess hvort þau fyr­ir­tæki væru í eigu eða und­ir stjórn frum­fram­leiðenda. Þá hafi breyt­ing­arn­ar falið í sér að þrátt fyr­ir ákvæði sam­keppn­islaga væri afurðastöðvun­um heim­ilt að sam­ein­ast, gera með sér sam­komu­lag um verka­skipt­ingu og hafa með sér ann­ars kon­ar sam­starf án af­skipta sam­keppnis­eft­ir­lits­ins.

Hanna Katrín Friðriks­son at­vinnu­vegaráðherra flutti í fe­brú­ar 2025 frum­varp um að fella um­deildu ákvæðin í bú­vöru­lög­un­um úr gildi. Nú þegar hæstirétt­ur hef­ur staðfest lög­mæti þeirra kem­ur eðli­lega hik á ráðherr­ann.

Með vís­an til dóms hæsta­rétt­ar er unnt að benda á ýms­ar rang­færsl­ur í mál­flutn­ingi and­stæðinga breyt­ing­anna frá í fyrra. Þing­menn­irn­ir sem sinntu nefnd­ar­starfi sínu af kost­gæfni hafa greini­lega sætt ómak­legu ámæli.

Venju­lega fagna þeir sem sýknaðir eru í hæsta­rétti. Það á þó ekki við um Pál Gunn­ar Páls­son, for­stjóra sam­keppnis­eft­ir­lits­ins, sem sagði 22. maí við RÚV að mál­svar­ar lag­anna hefðu „með mjög mark­viss­um hætti haldið röng­um upp­lýs­ing­um að al­menn­ingi og bænd­um“. Þeir hefðu bein­lín­is „logið“ því að hér væri verið að gera það sama og gert væri í kring­um okk­ur.

Í þessu efni ger­ist ekk­ert eins­leitt í kring­um okk­ur. Inn­an ESB gilda til dæm­is ekki laga­skil­yrði um eign­ar­hald bænda á und­anþágu­fyr­ir­tækj­um, þar er ekki síður hugað að at­höfn­um og mark­miðum fyr­ir­tækja.

Sjón­ar­horn sam­keppnis­eft­ir­lits­ins hér er mjög þröngt sé litið til sam­keppn­is­stöðu þjóðar­inn­ar og fæðuör­ygg­is.