Boðar forystu í öryggismálum
Morgunblaðið, laugardagur 21. júní 2025.
Emmanuel Macron Frakklandsforseti átti stutta viðdvöl í Nuuk á Grænlandi sunnudaginn 15. júní á leið sinni á fund leiðtoga G7-ríkjanna í Albertafylki í Kanada. Við brottför Macrons af norðurslóðum mátti skilja fréttir á þann veg að hann myndi segja Donald Trump Bandaríkjaforseta að Grænland væri hvorki til kaups né yfirtöku.
Trump var skemur á Alberta-fundinum en ætlað var. Hann hraðaði sér til Washington til að ræða um átökin milli Ísraela og Írana sem hófust með loftárás á Íran föstudaginn 13. júní. Macron sagði að Trump færi til Washington til að vinna að vopnahléi í Mið-Austurlöndum.
Trump brást illa við þessum orðum á eigin samfélagsmiðli. Hann sagði Macron athyglissjúkan. Sjálfur hefði hann ekki flogið frá Kanada til að vinna að vopnahléi milli Ísraela og Írana. Verkefni sitt væri enn stærra: „Hvort sem það er af ásetningi eða ekki tekur Emmanuel alltaf rangan pól í hæðina,“ sagði Trump en 19. júní var hann sagður hafa ákveðið árás á Íran.
Þetta er ekki í fyrsta sinn sem Trump fer stóryrtur af G7-fundi í Kanada. Vegna ágreinings um lokayfirlýsingu G7-fundar árið 2018 undir stjórn Justins Trudeau, þáv. forsætisráðherra Kanada, var það niðurstaða Trumps og ráðgjafa hans að til væri „sérstakur staður í víti“ fyrir Trudeau.
Neyðarleg ummæli hans um Macron nú kunna jafnvel að endurspegla reiði Trumps yfir að Frakklandsforseti geri hosur sínar grænar fyrir Grænlendingum. Þeir tóku Macron vel. Trump-stjórnin hætti fyrir nokkrum vikum við að senda varaforsetafrúna, Ushu Vance, til Nuuk af ótta við almenn mótmæli við komu hennar.
Þegar stríð geisa í Evrópu og Mið-Austurlöndum er það sem að ofan er sagt léttvægt. Allt er þetta þó hluti alþjóðlegra breytinga sem varpa sífellt dekkra ljósi á hernaðarlega þróun á norðurslóðum. Við hér á Norður-Atlantshafi erum síður en svo ónæm fyrir blóðugu umróti annars staðar. Við verðum jafnframt að leggja okkar af mörkum til að tryggja öryggi á okkar eigin svæði.
Jens-Frederik Nielsen, formaður grænlensku landstjórnarinnar, Aksel Johannesen, lögmaður Færeyja og Mette Frederiksen, forsætisráðherra Dana, á ríkisfundi á eyðieyjunni Tindhólmur, Færeyjum, 16. júní 2025.
Í vikunni var efnt til ríkisfundar (d. rigsmøde) danska konungsríkisins í Færeyjum. Á slíkum fundum hittast leiðtogar stjórna Danmerkur, Færeyja og Grænlands. Frá árinu 2021 hefur svonefnd tengslanefnd (d. Kontaktudvalg) um utanríkis-, öryggis- og varnarmál landanna þriggja fundað með stjórnarleiðtogunum í þeim tilgangi að treysta samstarf landanna og miðla trúnaðarupplýsingum um þessi mál til færeyskra og grænlenskra yfirvalda.
Ríkisstjórnin í Kaupmannahöfn á lokaorðið um allt sem varðar utanríkis- og varnarmál í konungsríkinu. Um það efni eru ákvæði í dönsku stjórnarskránni.
Um nokkurt árabil hafa Danir boðað stórátak til að efla varnir á Grænlandi og á Norður-Atlantshafi. Framkvæmd áformanna hefur gengið hægar en yfirlýsingar gefa til kynna. Hins vegar hefur verið hert á þeim og fyrirheitum um fjárveitingar eftir að Trump fór að bera víurnar í Grænland undir árslok í fyrra.
Nýlega ákvað norska ríkisstjórnin að bjóða NATO aðstöðu í Reitan-fjalli, skammt frá Bodø, undir eina af þremur svæðisbundnum flugherstjórnum bandalagsins í Evrópu. Nýja stöðin fellur undir Norfolk-herstjórn NATO í Virginíu í Bandaríkjunum eins og Keflavíkurstöðin. Þegar Reitan-stöðin verður tilbúin færist aðgerðastjórn loftrýmisgæslu NATO hér á landi frá Uedem í Þýskalandi til Norður-Noregs.
Danska þingið samþykkti nýlega aðgang bandaríska hersins að flugvöllum og öðrum mannvirkjum í Danmörku. Þingið hafði slegið afgreiðslunni á frest vegna diplómatísku deilunnar við Trump-stjórnina um Grænland.
Bandaríkjaher hefur nú samningsbundinn aðgang að um 50 mannvirkjum til hernaðarlegra afnota í norrænu ríkjunum fimm.
Allt fram til 2006 var í Keflavíkurstöðinni einstök aðstaða Bandaríkjahers til varanlegrar viðveru í norrænu ríki. Finnland og Svíþjóð voru hernum lokuð. Staðan hefur gjörbreyst.
Kristrún Frostadóttir forsætisráðherra sat 9. maí fund leiðtoga JEF-ríkjanna svonefndu, hóps 10 Evrópuríkja í sameiginlegri viðbragðssveit undir forystu Breta. Að fundi loknum sagði hún:
„Ég legg áherslu á að Ísland taki virkan þátt og veiti forystu í öryggis- og varnarmálum í okkar nærumhverfi í Norður-Atlantshafinu. Þar er Ísland í lykilstöðu og vægi Norður-Atlantshafsríkja hefur aukist á sviði öryggis- og varnarmála á undanförnum misserum.“
Fagnaði Kristrún því sérstaklega að lögmaður Færeyja og formaður landstjórnar Grænlands hefðu tekið þátt í umræðum fundarmanna um öryggi á Norður-Atlantshafi.
Eftir fund með Mark Rutte, framkvæmdastjóra NATO, í Brussel 28. maí, sagði Kristrún: „Ég vil að Ísland taki virkan þátt og veiti forystu í öryggis- og varnarmálum í okkar nærumhverfi.“
Forsætisráðherra hefur gefið til kynna að áform hennar í þessu efni birtist bæði í „nýrri öryggis- og varnarmálastefnu“ sem unnið sé að undir forystu utanríkisráðherra og fjármálaáætlun stjórnar sinnar.
Í næstu viku situr Kristrún Frostadóttir fyrsta fund sinn með öðrum ríkisoddvitum NATO-þjóðanna. Eigi Trump heimangengt hittast þau Kristrún í fyrsta sinn á Haag-fundi NATO. Hún reifar þá væntanlega hugmyndir sínar um forystuhlutverk Íslands í öryggismálum á Norður-Atlantshafi.
Hvað felst í orðum forsætisráðherra um þetta hlutverk? Því miður veit það enginn hér. Starfshópur stjórnar Kristrúnar um nýja öryggis- og varnarmálastefnu átti að skila af sér fyrir 21. maí. Undir verkstjórninni er hann þó enn að störfum og án umboðs til að hanna íslenskt forystuhlutverk í öryggismálum N-Atlantshafs.