Jón og fimmta herdeildin
Grein í Morgunblaðinu 6. janúar, 2007.
Við fyrstu sýn mátti ætla, að með fréttinni væri verið grínast. Nánari athugun sýndi, að blaðinu og Jóni var fúlasta alvara. Þá vöknuðu spurningar: Hvaða heimildargildi hefur, að rússneskir leyniþjónustumenn fullyrði, að stofnanir þeirra hafi ekki stundað hér ,,óeðlilega" starfsemi? Er unnt að taka þann fræðimann alvarlega, sem ætlast í fyrsta lagi til þess að hann fái upplýsingar frá slíkum aðilum um hugsanlega ,,óeðlilega starfsemi" og virðist síðan taka gildan vitnisburð þeirra um, að hún hafi ekki farið hér fram? Sæmir það virðulegu og lífsreyndu dagblaði að birta slíkan vitnisburð sem baksíðufrétt? Hvaða kröfur eru gerðar til heimildarmanna við slíkt fréttamat?
Umsögn Jóns Ólafssonar vakti ekki aðeins spurningar af þessu tagi. Hún sýndi einnig, hve nauðsynlegt er að halda því til haga, sem gerðist hér á landi um það leyti, sem íslensk stjórnvöld voru að móta stefnu sína í öryggismálum og gera eigin ráðstafanir til að tryggja öryggi borgaranna. Eins og hér verður sýnt, er Jóni Ólafssyni ekki kappsmál að hafa það, sem sannara reynist í því efni.
KGB að störfum
Fyrir liggja óyggjandi heimildir um að austrænar leyniþjónustur hafi gert allnokkrar tilraunir til að ráða Íslendinga í sína þjónustu, eins og fram kemur í nýlegri grein eftir Þór Whitehead, sagnfræðiprófessor við Háskóla Íslands, í tímaritinu Þjóðmálum. Tvö þessara mála voru upplýst, vegna þess að tilvonandi erindrekar skýrðu lögreglunni frá tilraunum leyniþjónustumanna til að ráða þá til starfa: Í fyrsta lagi hið alkunna mál Ragnars Gunnarssonar, en það leiddi til þess að viðkomandi sovéskum leyniþjónustumönnum var vísað úr landi. Í öðru lagi tilraun tékknesks sendiráðsmanns til að ráða mann í þjónustu sína, en Tékki þessi blandaðist einnig inn í mál Ragnars Gunnarssonar.
Þá segja heimildir, að Stasi, austur-þýska öryggislögreglan, hafi gert ítrekaðar tilraunir til að ráða Íslendinga í sína þjónustu. Íslendingur (fulltrúi Sósíalistaflokksins gagnvart austur-þýska bræðraflokknum) tók að sér þetta ráðningarstarf ásamt smærri verkefnum. Sá flokksfélagi hans, sem hann taldi upphaflega, að hefði gefið sér vilyrði um að ganga í þjónustu Stasi, synjaði því að lokum, m.a. með því að vísa til þess, að íslenska lögreglan hefði flett ofan af tilraun sovésku leyniþjónustunnar til að ráða mann í þjónustu sína.
Það er ómótmælanleg staðreynd, að á kalda stríðsárunum störfuðu tvær leyniþjónustur Sovétríkjanna, KGB og GRU, í skjóli Sovétsendiráðsins í Reykjavík og starfsmenn þeirra skiptu trúlega hundruðum frekar en tugum. Hvernig unnu þessir menn fyrir kaupi sínu öðru vísi en með því að sinna þeirri starfsemi sem slíkar stofnanir sinna alls staðar? Fyrir utan beina njósnastarfsemi af því tagi sem fram kom í upplýstum njósnamálum virðast KGB-menn m.a. hafa komið hingað fé til að kosta starfsemi Sósíalistaflokksins. Skyldi það falla undir ,,eðlilega starfsemi" að þeirra mati og Jóns Ólafssonar?
Jón og síldarflotinn
Undir lok umsagnar Jóns Ólafssonar um Óvini ríkisins segir:
"Í fyrsta hluta bókarinnar segir Guðni frá ótta Bjarna Benediktssonar utanríkisráðherra við mögulega innrás Sovétmanna sumarið 1950. Það var sovéskur síldarfloti fyrir norðan landið sem olli þessum ótta Bjarna, en menn grunaði að síldveiðar Rússa á þessum slóðum væru yfirvarp. Raunverulegur tilgangur flotans, sem kom í fylgd fjögurra móðurskipa væri annaðhvort upplýsingasöfnun eða undirbúningur innrásar. Þótt breskir og bandarískir hernaðarsérfræðingar teldu innrás útilokaða með öllu starfaði ímyndunarafl íslenskra ráðamanna og embættismanna og varð ekki friðað fyrr en Bandaríkjamenn féllust á að senda tundurspilla til að fylgjast með sovéska síldarflotanum (115–116)...
En sagan af síldarflotanum er líka ágætt dæmi um það hve illa íslenskir ráðamenn bjuggu að upplýsingum og greiningu á aðstæðum. Bjarni Benediktsson hafði engar forsendur til að meta hvort hætta væri á innrás Sovétmanna 1950 og því kann hugmyndaflugið að hafa ráðið ferðinni. Íslendingar höfðu á þessum árum lítinn aðgang að upplýsingum frá leyniþjónustum erlendra ríkja og voru því í raun háðir því að geta treyst bandamönnum sínum fullkomlega, en það setur menn augljóslega í óþolandi þrönga stöðu. Það er hinsvegar grátbroslegt ef þessi skortur á "greiningardeild" árið 1950 hefur aðallega orðið til þess að viðamikil upplýsingasöfnun hófst um einstaklinga, frekar en að Íslendingar kæmu sér upp sérfræðingum sem færir væru um að meta öryggishagsmuni og fjalla um öryggis-, varnar- og hernaðarmál."
Grunnhyggni
Tilgangur hinna tilvitnuðu orða er að gera lítið úr þekkingu íslenskra stjórnmálamanna á öryggis- og varnarmálum á þessum árum, auk þess sem smíðuð er haldlaus kenning um ástæður þess, að ríkisstjórn Íslands taldi nauðsynlegt að gera ráðstafanir til að fylgjast með þeim, sem hugsanlega myndu ógna öryggi ríkisins. Lögreglunni í Reykjavík hefur aldrei verið ætlað að leggja mat á hernaðarlega ytri ógn og ber það vott um lítið skynbragð á muninum á starfsemi hers og lögreglu að telja, að lögreglu yrði falið að vinna að hernaðarlegu mati.
Afstaða Jóns til hernaðarlegra álitaefna einkennist af grunnhyggni og raunar einnig Guðna Th. Jóhannessonar, þegar hann ræðir um ástandið í öryggismálum við upphaf sjötta áratugarins og segir meðal annars: "Í Bretlandi og Bandaríkjunum drógu hernaðarsérfræðingar og embættismenn stórlega í efa að árás á Ísland væri í vændum. Þó var fallist á að reyna að ganga úr skugga um það hvort eitthvað væri til í áhyggjum íslenskra valdhafa...Ímyndunaraflið, andrúmsloft kalda stríðsins og minningar um innrásaraðferðir Þjóðverja í Noregi og Danmörku hlupu með menn í gönur."
Niðurstaða Guðna Th. og Jóns stangast á við þau gögn, sem fyrir hendi eru frá þessum tíma, eins og lýst er hér fyrir neðan. Þá hefur Þór Whitehead sagt frá því í greininni Leiðin frá hlutleysi, í tímaritinu Sögu 1991, og í bókinni The Ally Who Came in from the Cold frá 1998, að á þessum árum töldu hernaðarsérfræðingar, að hætta væri á skyndiárás á landið m.a. úr kaupskipum, fiskiskipum eða flugvélum.
Í greininni í Sögu ræðir Þór um ástandið 1948 og segir meðal annars:
"Hvað var nú á seyði hér á landi? Íslenskum ráðamönnum og erlendum stjórnarerindrekum virtist sem atvik gætu hnigið að niðurstöðu, sem var eitthvað á þessa leið: Ráðstjórnin var í óða önn að kanna hér aðstæður til hernaðar á landi, sjó og í lofti. Skylli á stríð, kynni rauði herinn að ráðast á landið með því að beita sovéska síldarflotanum og langdrægum flugvélum ellegar reiða sig á annað tveggja. Hörðustu sovétvinir Sósíalistaflokksins kynnu að vera reiðubúnir til að opna árásarhernum leið inn í landið, einkum með því að taka á sitt vald flugvellina í Keflavík og Reykjavík."
Gögn frá þessum árum ákvarðana um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu (NATO) 1949 og varnarsamning við Bandaríkin í maí 1951 sýna, að íslenskir stjórnmálamenn og embættismenn gerðu sér glögga grein fyrir ólíku hlutverki hers og lögreglu. Þau sýna einnig, að þeir áttu þá víðtækari viðræður um öryggis- og varnarmál Íslands við erlenda stjórnmálamenn og herforingja en nokkru sinni fyrr og líklega síðar í sögu þjóðarinnar.
Í ritgerð sinni í Sögu 1991 segir Þór Whitehead frá viðræðum íslenskra ráðherra í mars 1949 við fulltrúa Bandaríkjahers og flota. Þór segir um afstöðu herforingjanna: "Ótvíræð var þó sú höfuðniðurstaða þeirra, að líkur væru á því, að flugvellirnir í Reykjavík og Keflavík yrðu fyrir skyndiárás, raid, í upphafi styrjaldar eða reynt yrði að fremja skemmdarverk á þeim. Frá herfræðilegu sjónarmiði væri ákjósanlegast fyrir Rússa að beita hér fyrir sig "fimmtu herdeild" íslenskra kommúnista vegna erfiðleika við að flytja hingað her."
Mat og orðrómur 1948
Í frásögn Bjarna Benediktssonar utanríkisráðherra frá 18. ágúst 1948 af fundi hans með Richard P. Butrick, sendiherra Bandaríkjanna á Íslandi, segir:
"Mr. Butrick sagðist ekki geta sagt mikið um þá hættu, sem Ísland kynni að vera í. Það, sem hann vonaði, væri, að ef til ófriðar kæmi yrði Bandaríkjaflugher fljótari hingað heldur en rússneskur. Væri það þó mjög undir veðri komið vegna þess, að flugher Bandaríkjamanna kynni að vera kyrrsettur vegna veðurs vestan við Atlantshafið og meðan kæmu Rússar hingað. Ég varpaði fram þeirri spurningu, hvort þetta væri líklegt, þegar á það væri litið, að hæpið væri, að ef svo ófriðvænlega væri í heiminum, að stríð gæti brotist út á hverri stundu, að Bandaríkjamenn hefðu þá ekki flugflota stadda á öllum viðkomustöðum á leiðinni til Þýzkalands. Mr. Butrick kvað það kynni mega svo vera en um hættuna væri hann sem sagt ekki maður til að dæma; sig skorti sérþekkingu á því. Um hana yrðu hernaðarsérfræðingar að segja, ef mark ætti að taka á. Grunur manna væri sá, þótt það væri ekki örugg vissa, að Rússar hefðu flugvöll í Spitzbergen og eins hefðu þeir afstöðu (svo!) norðarlega í Finnlandi og a.m.k. gætu þeir tekið allt Finnland hvenær sem þeim litist. Þeir væru því alls ekki jafnlangt undan eins og við e.t.v. vildum vera láta.
Í þessu sambandi drap ég á orðróminn, sem gekk í sumar, um að rússneskur her kynni að vera um borð í rússnesku síldarskipunum og sagði, að ég hefði sagt Mr. Byrns frá þeim orðrómi, í fjarveru Butricks í Bandaríkjunum, til að fregna hjá honum, hvort nokkur slík bráð meginhætta væri í heimsmálum, að þetta gæti verið trúlegt, en Mr. Byrns hefði sagt, að svo væri ekki, og lofað að láta mig vita, ef breyting yrði þar á.
Mr. Butrick spurði þá, hvort Rússar væru hér ennþá og kvaðst ég halda svo vera og sagði honum frá því, þegar eitt rússneska skipið var tekið í landhelgi og skipstjórinn reyndi þrisvar að kasta sér í sjóinn á leiðinni inn og sagði yfirmanninum á skipinu, að hann og aðrir yfirmenn þessa rússneska veiðiskips, hefðu allir verið, og væru enn, í rússneska flotanum, en sjálfur hefði hann aldrei nálægt síldveiðum komið. Þá sagði ég og skoðun íslenzkra sjómanna, að Rússarnir yfirleitt virtust lítið kunna til veiðanna, enda hefðu þeir Íslendingar, sem þeir fengu um borð, ekki verið sérfræðingar í síldveiðum, a.m.k. ekki annar þeirra. Mr. Butrick spurði þá nánar um stærð skipanna. Sagði ég, að stærsta skipið mundi vera Liberty-skip, sem Bandaríkjamenn hefðu látið Rússum í té. Mr. Butrick sagði, að það mundi sennilega enn vera í eigu Bandaríkjastjórnar. Ég svaraði því til, að þeir hefðu e.t.v. lánað þá í þessum sérstaka tilgangi hingað upp til Íslands."
Hugarburður og veruleiki
Þessi samtímafrásögn Bjarna Benediktssonar hefur yfir sér annan brag en útlistun Jóns Ólafssonar á viðhorfi Bjarna til hættunnar af sovéska síldarflotanum sumarið 1950.
Íslensk stjórnvöld litu ekki á viðbrögð við sovéska síldarflotanum á hafi úti sem lögreglumálefni. Þau bjuggu yfir vitneskju um, að stjórnendur skipa flotans væru í rússneska herflotanum. Þá sáust byssustæði á sovéskum skipum í fiskiflotanum. Töldu stjórnvöld einfaldlega eðlilegt, að þeir, sem vildu styrkja varnir Íslands, fylgdust með ferðum flotans. Bandaríkjastjórn var sama sinnis og þess vegna var brugðist við á þann veg sumarið 1950 að senda herskip á vettvang og kanna flotann nánar. Það hefði að sjálfsögðu ekki verið gert, ef flotastjórnin hefði talið þessar grunsemdir út í hött.
Heimildir sýna, að sovéska leyniþjónustan undirbjó á þessum árum skemmdarverk á fjölda herbækistöðva á Vesturlöndum með sérstakri áherslu á þá flugvell, sem gátu þjónað bandaríska kjarnorkuflugflotanum eins og Keflavík.
Íslenska lögreglan kom að málum vegna ótta við, að innrás Sovéthersins annaðhvort úr lofti eða af sjó, yrði studd af innlendum Sovétvinum, sem sumir höfðu fengið hernaðarþjálfun og safnað hér að sér skotvopnum á fjórða áratugnum. Jón Ólafsson hefur að vísu leitast við að breiða yfir vopnaburð Sovétvinanna og gera sem minnst úr honum. Skrásetning lögreglunnar á kommúnistum tók hins vegar ekki síst mið af þessari hættu, enda byggði hún afstöðu sína á rökstuddum grun um, að kommúnistar mundu enn beita valdi, eins og þeir höfðu gert í Gúttóslagnum og með atlögunni að alþingi 30. mars 1949.
Mat herforingjanefndar NATO
Hinn 19. september 1950 var Bjarni Benediktsson utanríkisráðherra í Pentagon-byggingunni í Washington og hitti þar fulltrúa í svonefndri Standing Group NATO, eða fastanefnd herforingja undir formennsku franska hershöfðingjans Pauls Ely, sem hafði orð fyrir nefndinni. Með Bjarna voru Íslendingarnir Thor Thors, Hans G. Andersen, Gunnlaugur Pétursson og Magnús Magnússon. Tilgangur fundarins var, að "rannsaka í sameiningu innan ramma NATO með hverjum hætti öryggi og fullveldi Íslands verði haldið uppi. Með öðrum orðum, að rannsaka hverja þá hættu, sem kann að snúa að Íslandi."
Ely hershöfðingi kemst svo að orði á þessum fundi í þýðingu túlks: "Í hugsanlegum átökum í framtíðinni, jafnvel enn frekar en í fyrri átökum, hafa samgönguleiðir, bæði í lofti og á sjó, milli meginlands Ameríku og Evrópu þýðingu, sem naumast er þörf á að leggja áherslu á hér. Vegna landfræðilegrar legu sinnar mundi Ísland verða algjör miðdepill baráttunnar um yfirráð þessara samgönguleiða...Landslag eyjarinnar mundi gera bæði loft- og herafla, sem nægði til að halda uppi þessum samgönguleiðum, auðvelt að hafast þar við.
Að þessu athuguðu verður það augljóst, að Sovétríkin mundu gera allt, sem í þeirra valdi stæði, til þess að minnsta kosti að koma í veg fyrir, að Bandamenn gætu notað Ísland, ef þeir reyndu þá ekki að ná sjálfir yfirráðum í landinu. Þess vegna virðist hættan, sem vofir yfir Íslandi vera augljós. En í hvaða mynd mundu þessar árásir birtast? Þær mundu koma fram sem sprengjuárásir, "naval blockade" og skemmdarverk, allt í senn, eftir atvikum. Þær gætu einnig birts [svo!] með þeim hætti, að sendir væru í lofti eða á sjó "Commando" flokkar. Með hverjum hætti, sem þessar árásir kynnu að eiga sér stað, er nauðsynlegt að gera sér grein fyrir tveimur atriðum í þessu sambandi. Fyrra atriðið er, að þessar árásir kynnu að eiga sér stað áður en hernaðaraðgerðir hæfust, á þeim tíma, þegar menn mundu hafa tilhneigingu til að trúa að friður ríkti. Og hitt atriðið, sem formaðurinn óskar að leggja á alveg sérstaka áherslu, er atriði, sem endurtekur sig í öllum Sovétaðgerðum á meginlandi Evrópu, og er fólgið í, að samtímis og sameiginlega er beitt ytri athöfnum og innri athöfnum, – sem venjulega eru þekktar undir nafninu fimmta herdeildin. Þessi athöfn, sem miðar að því að grafa undan réttum stjórnarvöldum, er mikilvægur hluti af stríðskenningum þeirra. Fimmta herdeildin eða þessi moldvörpustarfsemi er, samkvæmt því, sem formaðurinn óskar að leggja áherslu á, ekki aðeins framkvæmd pólitískrar kenningar, heldur framkvæmd stríðskenningar. Og við höfum þegar séð þetta eiga sér stað á ýmsum stöðum í Evrópulöndum."
Spurt um síldarflotann
Í samtalinu við herforingjana víkur Bjarni Benediktsson að því, að þá um sumarið hafi verið mikill floti af rússneskum skipum í nágrenni Íslands. Hann segir: "Samkvæmt fregnum, sem við höfum, eitt stórt Liberty skip, um 10.000 tonn, 3 móðurskip um 3.000 tonn og 3 eða 4, e.t.v. 400 til 500 tonn. Og við höfum getað talið h.u.b. 40 fiskibáta, en menn halda, að þeir kunni að vera 80–90. Nú er auðvitað ekkert við því að segja á friðartímum, en á miklum hættutímum hefðum við haldið, að það kynni að vera nokkur hætta af þessum rússnesku skipum í nágrenni landsins...En e.t.v. var ekkert grunsamlegt við það, vegna þess að menn búast við, að þau fari um þetta leyti, a.m.k. fyrir 20. september. Engu að síður höfum við verið nokkuð órólegir yfir þessu. Og það virðist vera mjög strangur heragi um borð í þessum skipum."
Hann minnir á að Bandaríkjamenn hafi þrisvar sinnum sent herskip á vettvang þá um sumarið og segir: "Við metum mikils, að þessi herskip voru send til Íslands, en við mundum hafa metið það ennþá meira, ef þau hefðu verið allt sumarið."
Omar Bradley svarar
Omar Bradley, hershöfðingi í Bandaríkjaher, situr fundinn og bregst við þessum orðum Bjarna með því að segja:
"Við vissum um þennan flota, þegar þið sögðuð okkur frá honum, og tókum ákvörðun um að senda þessi skip þangað þessar ferðir. En það er erfitt að hafa þessi skip úti á hafi allt sumarið, þegar þau geta ekki komið inn og verið í einhverri höfn, sérstaklega þar sem við höfum skuldbindingar um heim allan og svo mikið lið fast í Kóreu um þetta leyti, svo að Herforingjaráð okkar taldi, að þeir hefðu ekki efni á að halda þessum herskipum þarna allan tímann, en þeir hafa sent þau þangað, eins og þér sögðuð, í þrjú mismunandi skipti.
Návist þessa flota er eitt af því, sem hefur fengið okkur svo mikillar áhyggju, að við höfum beðið ykkur að ræða þetta [það er að hafa herafla á Íslandi] og hugsa um það...Eitt af því, sem hér kemur til greina, er lega lands ykkar, sem gerir það mjög freistandi stað fyrir hvern, sem vildi hefja árásaraðgerðir."
Hætta af undirróðri
Hér fer ekkert á milli mála. Íslensk stjórnvöld eru ekki ein um áhyggjur af sovéska flotanum og bandaríska herforingjaráðið sendi herskip til að fylgjast með honum án hvatningar íslenskra stjórnvalda. Vegna aðstöðuleysis fyrir herskip á Íslandi og Kóreustríðsins treysta Bandaríkjamenn sér hins vegar ekki til þess að láta herskip sín vera öllum stundum í nágrenni við sovéska flotann.
Á hverju byggja þeir Guðni Th. Jóhannesson og Jón Ólafsson fullyrðingar sínar um, að breskir og bandarískir hernaðarsérfræðingar hafi talið innrás útilokaða með öllu? Eða að ímyndunarafl íslenskra ráðamanna og embættismanna hafi ekki verið friðað fyrr en Bandaríkjamenn féllust á að senda tundurspilla til að fylgjast með sovéska síldarflotanum?
Hvers vegna horfa þeir Jón og Guðni Th. fram hjá hinum margítrekuðu sjónarmiðum hernaðarsérfræðinganna um, að samspil sovéska flotans og flughersins og Sovétvina í fimmtu herdeildinni á Íslandi skapi mesta hættu fyrir öryggi lands og þjóðar?
Í samtali utanríkisráðherra Íslands við fulltrúa í Standing Group í september 1950 kemur fram, að nefndin hvetur íslensk stjórnvöld til að opna augu íslensks almennings fyrir hættunni af undirróðursöflum ("subversive elements") og til að auka áhrif íslensku lögreglunnar með því að setja frekari öryggisreglur og hafa ákveðnari framkvæmd í meðferð á brotamönnum. Ely hershöfðingi segir nefndina ekki hafa neinar sérstakar hugmyndir um það, hvernig staðið skuli að því að bregðast við þessum ábendingum, en hafi viljað "undirstrika hættuna, sem stafar frá hinum kommúnistisku "subversivu elementum" en það er hætta, sem er ekki aðeins til á Íslandi heldur einnig í mörgum öðrum löndum."
Árangursrík löggæsla
Íslensk stjórnvöld töldu sig knúin til að styrkja löggæslu vegna undirróðursafla, hinna "subversivu elementa", sem kalla mætti "óvini ríkisins" innan landamæra þess. Öryggisþjónusta á vegum lögreglunnar var leiðin til þess hér á landi eins og annars staðar. Vegna þess hve mikil hætta var talin á, að reynt yrði að beita fimmtu herdeild til að ná tökum á flugvöllum landsins, lagði lögregla höfuðáherslu á að fylgjast með þeim, sem störfuðu á flugvöllunum.
Eftir því sem leið á kalda stríðið og umsvif sovéska sendiráðsins í Reykjavík jukust leitaðist lögreglan við að koma í veg fyrir, að sovéska leyniþjónustan héldi hér óhindruð úti starfsemi sinni. Þegar vikið var að því opinberlega, að sendiráðið og viðskiptin við Sovétríkin væru notuð sem skjól fyrir KGB og skynsamlegast væri að krefjast þess, að starfsmönnum í sendiráðinu við Garðastræti yrði fækkað, svöruðu sovésk yfirvöld með hótunum um að hætta viðskiptum við Ísland. Sannaði sá pólitíski bægslagangur allur, hve mikla áherslu Sovétmenn lögðu á að halda hér úti fjölmennu liði.
Hinn 18. nóvember 1990 sagði Morgunblaðið frá því, að það hefði rætt við Oleg Gordíevskíj og spurt hann um samband KGB og Íslands, þar sem hann sinnti málefnum Norðurlanda sérstaklega á löngum starfsferli sínum. Gordíveskíj var á vegum KGB í Kaupmannahöfn á sjöunda áratugnum, síðar var hann sendur af KGB til London. Hann flýði Sovétríkin 1985 og er einn hæst setti KGB-maður, sem hefur opinberlega gefið upplýsingar um starfsemi KGB. Hann sagðist hafa deilt herbergi í höfuðstöðvum KGB í Moskvu með Gergel, fyrrverandi yfirmanni KGB á Íslandi. Í Morgunblaðinu stóð:
"Það var talað um að KGB hefði tekist að koma á leynilegu trúnaðarsambandi við fjóra menn á Íslandi. Ég man að einn þeirra var í Alþýðubandalaginu og annar í stærsta stjórnmálaflokki landsins og ég man einnig greinilega að Framsóknarflokkurinn var nefndur. Að auki hafði tekist að koma slíku sambandi á við einn þeirra sem stóð framarlega í íslensku friðarhreyfingunni," sagði Oleg Gordíevskíj og bætti við að um starfandi stjórnmálamenn hefði verið að ræða. Hann vildi ekki fullyrða neitt um samband KGB og Alþýðuflokksins. Hann tók fram að hér væri ekki um eiginlega njósnara að ræða. Vegna smæðar Íslands hefði útsendurum KGB verið bannað að ráða íslenska uppljóstrara. Þess í stað hefði verið ákveðið að reyna að koma á leynilegu trúnaðarsambandi (á ensku Confidential Contacts, innskot Morgunblaðið). Þetta fólk hefði ekki verið á mála hjá KGB en þegið gjafir við ýmis tækifæri og ferðir til Sovétríkjanna. Ólíkt því sem tíðkaðist annars staðar hefðu fundir þessa fólks og KGB-mannanna ekki farið fram á veitingastöðum heldur á heimilum útsendara sovésku leyniþjónustunnar í Reykjavík. Hann gat þess að almenna reglan væri sú að KGB-mönnum væri bannað að hafa samskipti við fulltrúa kommúnistaflokka í erlendum ríkjum en gerð hefði verið undantekning hvað Alþýðubandalagið varðaði þar sem mat manna í höfuðstöðvunum hefði verið það að þar væri ekki um hreinræktaðan kommúnistaflokk að ræða.
Gordíevskíj sagði að sérstakar reglur giltu um starfsemi KGB á Íslandi sem mótaðar hefðu verið annars vegar með tilliti til smæðar landsins og þá sérstaklega Reykjavíkur og þeirrar staðreyndar að Íslendingar hefðu ávallt rekið fremur vinsamlega utanríkisstefnu í garð Sovétríkjanna. Í sovéska sendiráðinu í Reykjavík störfuðu þrír, hugsanlega fjórir, KGB-foringjar. Útsendarar leyniþjónustu hersins, GRU, væru hins vegar fleiri, sennilega sjö en hugsanlega allt að 11. Þar af væru þrír þeirra skráðir sem sovéskir stjórnarerindrekar. "Vladímír Mínkevítsj stjórnar aðgerðum GRU á Íslandi. Hann er reyndur, þekktur og duglegur leyniþjónustumaður. Ég veit að hann hugðist flytja sig til Danmerkur en dönsk yfirvöld neituðu honum um landvistarleyfi og þá kom hann til Íslands,"" sagði Gordíevskíj."
Þessi frásögn ber enn með sér, að störf íslensku lögreglunnar og eftirlit hennar með Sovétvinum og sovéska sendiráðinu í Reykjavík skilaði þeim árangri, að útsendarar KGB og GRU beittu öðrum aðferðum hér en annars staðar, eftir að ljóstrað var upp um þá snemma á sjöunda áratugnum. Hins vegar fer ekki á milli mála, að sovéskir leyniþjónustumenn reyndu og tókst eftir þessari frásögn að dæma að flækja Íslendinga í net sín, eins og ,,eðlilegt" mátti teljast frá þeirra sjónarmiði.
Sérstaða Jóns
Í upphafi þessarar greinar var vikið, að umsögn Jóns Ólafssonar um Óvini ríkisins , þar sem hann ber blak af starfsemi KGB á Íslandi. Þá hefur ályktunum Jóns af ferðum sovéska síldarflotans verið lýst. Hvort tveggja skapar Jóni sérstöðu vegna hins furðulega málatilbúnaðar hans. Hann fullyrðir ranglega, að hernaðarsérfræðingar hafi ekki talið hættu á árás á landið af sjó eða úr lofti á kalda stríðsárunum. Hann reynir enn á ný að halda því fram, að menn, sem aðhylltust valdbeitingu í orði og verki og höfðu svarið Sovétstjórninni ævarandi trúnað og hlutu frá henni hvers kyns stuðning, hafi ekki með nokkrum hætti ógnað öryggi Íslands á hættutímum, þegar engan veginn var útilokað að Sovétherinn seildist hingað.
Með röngum fullyrðingum, undanskoti á heimildum og rangtúlkunum kemst Jón að þeirri niðurstöðu, að hér á landi hafi kommúnistar aldrei myndað neina fimmtu herdeild – hér hafi aldrei verið nein undirróðursöfl ("subversive elements") og Ísland hafi þannig haft einstaka sérstöðu meðal Evrópulanda.
Þá ber einnig að líta til þess, að Jón Ólafsson hefur látið það álit í ljós, trúlega einn fárra manna, sem gegna prófessorsstöðu á Vesturlöndum, að Sovétríkin hafi ekki verið alræðisríki og jafnframt lýsti hann því nýlega í Lesbókinni, að Sovétríkin hefðu ,,afskrifað" Ísland sem bandarískt áhrifasvæði 1943. Hann hafði þó áður skrifað bók, sem fjallar að miklu leyti um, hvernig Sovétstjórnin seildist markvisst hér til ítaka um áratugaskeið að stríði loknu með viðskiptum og hvers kyns stuðningi við íslenska ,,vini" sína!
Rökræður við Jón Ólafsson um það, sem var efst á baugi í öryggismálum Íslands í kringum 1950, eru tilgangslausar, ef hann kýs að beita þeim aðferðum að hafa samtímaheimildir að engu, byggja á eigin hugarburði, nota fölsk rök og skjóta undan heimildum um eðli kommúnistahreyfingarinnar og Sovétríkjanna.
Jón Ólafsson hefur að sjálfsögðu fullt frelsi til að hampa skoðunum sínum, þótt þær standist ekki gagnrýni. Hitt er dapurlegra, að Morgunblaðið, sem jafnan hefur látið raunsæi og stuðning við lýðræðið ráða stefnu sinni í öryggismálum íslenska ríkisins, skuli bjóða lesendum að fela manni, sem staðinn hefur verið að hvers kyns rangfærslum um þessi mál, að dæma bók um óvini lýðræðisins í blaðinu. Morgunblaðið mundi aldrei fela fræðimanni, sem dregið hefði hlut nasista með álíka rangfærslum og afneitað alræðiseðli Þriðja ríkisins þýska, að dæma bækur um viðhorf stjórnvalda til hættu af starfsemi nasista hér á Íslandi á tímabilinu fram til hernáms landsins.