Traust í garð lögreglumanna.
Grein í Lögreglumanninum 3. tbl. 2006.
Um næstu áramót verða miklar breytingar á skipan
lögreglumála. Stækkun lögregluumdæma hefur lengi
verið á döfinni, en það var ekki fyrr en 2. júní 2006,
sem Alþingi samþykkti lög um að hrinda henni í
framkvæmd.
Ég hef haft mikla ánægju af því að vinna að þessu
máli síðan ég tók við embætti dóms- og kirkjumálaráðherra
vorið 2003. Ég hafði ekki verið lengi við
störf, þegar fulltrúar Landssambands lögreglumanna
komu á minni fund og lýstu áhuga sínum á breytingum
í því skyni að stækka lögregluumdæmin. Haustið
2003 kynnti ég hugmyndir mínar um þetta efni á fundi
sýslumanna og sagði jafnframt, að markmið mitt væri
ekki að leggja niður sýslumannsembætti.
Ég átti þess einnig kost að ræða málið á fundi með
forystumönnum lögreglumanna all staðar af landinu
og fékk þar enn staðfestingu á víðtækum stuðningi í
þeim hópi við það.
Reynsla mín af því að hrinda breytingum af þessu
tagi í framkvæmd hafði kennt mér, að það tækist aðeins,
ef hið hæfasta fólk kæmi að því. Tvær nefndir
unnu að málinu og voru báðar undir formennsku
Stefáns Eiríkssonar, skrifstofustjóra í dóms- og
kirkjumálaráðuneytinu, en ég skipaði hann síðan lögreglustjóra
á höfuðborgarsvæðinu sumarið 2006, eftir
að Alþingi hafði samþykkt tillögurnar um breytingar.
Þau Skúli Magnússon héraðsdómari og Ragnheiður
Ríkharðsdóttir bæjarstjóri voru með Stefáni í fyrri
nefndinni, verkefnisstjórn, sem skrifaði gagnmerka
skýrslu um málið. Síðan komu þeir Óskar Bjartmarz,
þáverandi formaður Landssambands lögreglumanna,
og Kjartan Þorkelsson, sýslumaður á Hvolsvelli, að
verkinu með Stefáni í framkvæmdanefnd, sem ég
skipaði til að vinna úr tillögum verkefnisstjórnarinnar.
Þeir fóru um land allt og efndu til funda til að
kynna málið og kynnast viðhorfum lögreglumanna,
sveitarstjórnarmanna og annarra, sem létu sig breytingarnar
varða. Við svo búið tók ég ákvörðun mína
snemma árs 2006, lagði hana fyrir ríkisstjórn og síðan
Alþingi sem frumvarp til laga.
Lögregluskóli ríkisins gaf mér tækifæri til að ræða
viðfangsefnið og lýsa breytingaferlinu í fyrirlestri
í stjórnunarnámi skólans. Í raun er ómetanlegt fyrir
þá, sem eru að vinna að breytingum, hvort sem er
innan stjórnsýslunnar eða á öðrum vettvangi, að eiga
þess kost að varpa hugmyndum fram til fræðilegrar
umræðu og átta sig á viðbrögðum, áður en teknar eru
ákvarðanir. Það leiðir meðal annars í ljós yfir hvaða
þröskulda er nauðsynlegt að komast, svo að unnt sé
að ná takmarkinu. Í ferlinu sannfærðist ég um, að
rétt var að skilja á milli þess að fækka sýslumönnum
og stækka lögregluumdæmin. Ég vann einnig að því
á sama tíma að finna leiðir til að fjölga verkefnum
sýslumanna og kynnti hugmyndir um það efni og er
þær meðal annars að finna í frumvarpi til laga, sem nú
er til meðferðar á Alþingi. Stærsta einstaka verkefnið
hefur verið að stofna Innheimtumiðstöð sekta og sakarkostnaðar
hjá sýslumannsembættinu á Blönduósi
og er það nú í höfn.
Hér er ekki ætlun mín að rekja einstaka þætti þessara
breytinga. Ég minnist þess af fundi mínum með forystumönnum
lögreglumanna, að einn fundarmanna
utan af landi hafði á orði, að þar teldu menn ekki
ástæðu til að vinna að stækkun umdæma, ef ekkert
ætti að gera á höfuðborgarsvæðinu. Eins og kunnugt
er verður eitt lögreglulið á höfuðborgarsvæðinu og
hefur markvisst verið unnið að því að undirbúa sameininguna
undanfarna mánuði. Skipan yfirstjórnar
hefur verið ákveðin og skipurit hefur verið kynnt.
Í lögunum, sem samþykkt voru 2. júní 2006, er að
finna ákvæði um fleiri breytingar en á lögregluumdæmunum.
Sú grein frumvarpsins, sem vakti mestar
umræður, snerist um greiningardeild ríkislögreglustjóra
og þá auknu áherslu, sem lögð er á greiningu og
mat á áhættu með lögunum. Eftir að frumvarpið varð
að lögum og eftir að ég kynnti skýrslu sérfræðinga
ráðherraráðs Evrópusambandsins í hryðjuverkavörnum
um slíkar varnir hér á landi, hefur verið unnið að
því undir forystu ríkislögreglustjóra að endurskipuleggja
embætti hans með þessar nýju áherslur á greiningu
og áhættumat að leiðarljósi.
Skýrsla með tillögum nefndar undir formennsku
ríkislögreglustjóra um þetta efni var kynnt snemma
í október og fellur hún í senn að framkvæmd laganna
frá 2. júní, skýrslu sérfræðinga Evrópusambandsins
og yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá 26. september
2006 í tilefni af brottför varnarliðsins, en þar var lögð
áhersla á samstarf íslenskra stofnana við erlendar
stofnanir um skipti á trúnaðarupplýsingum um öryggismál.
Hjá ríkislögreglustjóra hefur verið unnið að skipulagsbreytingum
í samræmi við nýju lögin, auk þess
sem tekið er mið af nýrri úttekt ríkisendurskoðunar á
embættinu. Tillögur að þessum breytingum hafa verið
kynntar mér og embættismönnum dóms- og kirkjumálaráðuneytisins.
Þær munu ekki síður setja svip á
framtíðarstarf lögreglunnar en stækkun umdæmanna.
Tillögurnar snúast meðal annars um að færa aukin
verkefni frá ráðuneytinu til embættis ríkislögreglustjóra.
Í því sambandi skiptir miklu, að gerður
verði árangursstjórnunarsamningur við embættið, auk
þess sem kynnt verði löggæsluáætlun en um hana var
meðal annars fjallað í skýrslu verkefnisstjórnarinnar
um nýskipan lögreglumála. Að þessum málum er nú
unnið.
Landssamband lögreglumanna hefur lagt ríka
áherslu á það undanfarið, að unnið verði að öryggi
lögreglumanna. Um þetta mál var rætt utan dagskrár á
Alþingi hinn 1. nóvember, þegar Þórunn Sveinbjarnardóttir,
þingmaður Samfylkingarinnar, vakti máls
á umræðum um vopnaburð lögreglumanna. Í ræðu
minni af þessu tilefni sagði ég:
„Landssamband lögreglumanna vakti athygli dómsmálaráðuneytisins
á því í lok síðasta árs að meðferð
og úrvinnsla mála er varðar hótanir og ofbeldi gegn
lögreglumönnum væri ekki í nógu góðum farvegi og
var m.a. vísað til þess að ákveðins þekkingarleysis og
áhugaleysis gætti við meðferð slíkra mála.
Þá hefur embætti ríkislögreglustjóra komið að vinnu
vegna starfsumhverfis lögreglumanna. Þar á meðal
unnið að úttekt á rannsóknum lögreglu vegna meintra
brota gegn 106. gr. almennra hegningarlaga, unnið að
gerð tillagna um skipuleg viðbrögð við alvarlegum
áföllum sem lögreglumenn verða fyrir í starfi og lýst
viðhorfum sínum til 106. gr. almennra hegningarlaga
og mála er varða mótþróa við handtökuaðgerðir.
Dóms- og kirkjumálaráðuneytið hefur á undanförnum
mánuðum unnið að samantekt um lagaumhverfi
þessara brota og litið m.a. til réttarumhverfis í Danmörku
og Noregi í vinnu sinni. Hefur samantekt ráðuneytisins
þar sem lýst er tillögum til úrbóta verið send
refsiréttarnefnd sem nú fjallar um 106. gr. almennra
hegningarlaga með það að markmiði að vinna að gerð
frumvarps til breytinga á ákvæðinu.
Helstu tillögur til úrbóta að því er varðar lögreglumenn
sérstaklega felast í því að hækka refsiramma
1. mgr. 106. gr. ef brot gegn greininni beinist að opinberum
starfsmanni sem að lögum hefur heimild til
líkamlegrar valdbeitingar. Í slíkum tilfellum megi
beita fangelsi allt að átta árum í stað sex ára hámarks
eins og ákvæðið er nú úr garði gert. Þá felast tillögur
til úrbóta jafnframt í því að skýra nánar framsetningu
2. mgr. 106. gr. á þann veg að sá sem tálmar því á annan
hátt að lögreglumaður gegni skyldustörfum sínum
skuli sæta sektum eða fangelsi allt að einu ári.
Þá tel ég einnig koma til greina að skipaður verði
starfshópur fulltrúa ráðuneytisins, ákæruvaldsins, ríkislögreglustjóra,
Landssambands lögreglumanna og
eftir atvikum fulltrúa úr röðum tollvarða og fangavarða
sem vinna að gerð tillagna að verklagsreglum
um rannsókn og meðferð mála þar sem grunur leikur
á að opinber starfsmaður sem heimild hefur að lögum
til líkamlegrar valdbeitingar hafi sætt broti gegn 106.
gr. almennra hegningarlaga.
Það hefur lengi verið ríkjandi stefna íslensku lögreglunnar
að lögreglumenn séu óvopnaðir við almenn löggæslustörf
og hefur engin breyting orðið á þeirri stefnu
þrátt fyrir vaxandi fjölmiðlaumræðu um alvarleg mál
þar sem lögregla hefur þurft að yfirbuga vopnaða einstaklinga.
Það er skoðun mín að ekki sé ástæða til að
hverfa frá þeirri meginstefnu að hin almenna lögregla
í landinu sé óvopnuð við dagleg störf. Þessi mál eru
reglulega til umræðu hjá lögregluyfirvöldum enda
mikilvægt að lögreglan sé sjálf lykilþátttakandi í umræðunni
þar sem um starfsöryggi lögreglumanna er að
ræða.
Ég tel það mun betri kost að leggja áfram auknar
áherslur á uppbyggingu sérsveitar lögreglunnar, en
á undanförnum árum hefur sérsveitarmönnum verið
fjölgað ásamt því sem markvisst hefur verið hugað að
þjálfun sérsveitarmanna. Hefur verið unnið að uppbyggingu
sérsveitarinnar í góðri sátt við helstu hagsmunaaðila.
Sérsveitin hefur verið efld á síðustu þremur
árum. Frá 1. nóvember eru um 45 menn í henni, þar af
36 á höfuðborgarsvæðinu, fjórir á Akureyri og fimm á
Suðurnesjum. Sérsveitin hefur frá 1992 haft vopnabúnað
með í útkallsbifreið.
Vegna fámennis í sérsveitinni var áður fyrr ekki alltaf
unnt að tryggja að sérsveitarmenn væru á vakt en nú
hefur verið bætt úr því þannig að ávallt eru að lágmarki
tveir sérsveitarmenn á vakt allan sólarhringinn.
Sérsveitin var stofnuð árið 1982 og fram til 1992 kom
iðulega til þess að ræsa þurfti út alla sveitina vegna
vopnamála. Árið 1992 var því fyrirkomulagi breytt í
þá veru að sérsveitin mannaði útkallsbifreið á vöktum
sem leiddi til þess að oft tókst að leysa mál á frumstigi
án þess að kæmi til allsherjarútkalls sveitarinnar.
Engin breyting hefur orðið á eðli starfa sérsveitarinnar
frá 1992.
Með fjölgun sérsveitarmanna hefur hins vegar verið
tryggt að ávallt séu sérsveitarmenn til staðar. Auk þess
tryggir fjölgunin viðbúnað sérsveitarinnar til að takast
á við stærstu verkefni. Vegna fjölgunarinnar geta verið
allt að 12 sérsveitarmenn á vakt á næturvöktum um
helgar.
Sérsveitin gerir út útkallsbifreiðir frá höfuðborgarsvæðinu
og nær eftirlitssvæðið til Keflavíkur, Selfoss
og Borgarness. Þá eru gerðar út útkallsbifreiðir frá
Akureyri og Keflavíkurflugvelli. Fjarskiptamiðstöð
lögreglu stýrir útkallsliðinu til starfa þar sem þörfin er
mest hverju sinni. Sérsveitin er þannig hreyfanlegur
liðsstyrkur lögreglunnar sem er óbundin af umdæmamörkum.
Þá er fyrirvaralaust hægt að senda sérsveitarmenn
um allt land þegar á þarf að halda.“
Umræður á Alþingi um lögreglumálin þennan dag
voru á allt annan veg en til dæmis í mars árið 2004,
þegar rætt var um eflingu sérsveitar lögreglunnar og
menn töldu þær ráðstafanir greinlega staðfestingu á
einhverri þráhyggju hjá mér, sem miðaði að því að
koma á laggirnar íslenskum her eða vegna þess að ég
hefði horft á of margar kvikmyndir með Bruce Willis!
Þingmenn eru ekki lengur að fjargviðrast yfir því, að
sérsveitin hafi verið efld. Í hópi ræðumanna 1. nóvember
var að vísu einn ungur varaþingmaður, sem taldi
það til marks um óþarfa vígvæðingu lögreglunnar, að
hún hefði aðgang að vopnum. Af því tilefni minnti ég
á það í seinni ræðu minni, að alveg frá fyrstu tíð hefðu
íslenskir lögreglumenn haft aðgang að vopnum. Þeir
hefðu æft skotfimi og verið þjálfaðir í meðferð skotvopna.
Í lögreglustöðvum ættu menn að hafa aðgang
að vopnum og þeim búnaði, sem nauðsynlegur væri
til að gæta síns öryggis. Það væri algjör misskilningur
og fáfræði að láta eins og Alþingi hefði ekki áður rætt
um vopnabúnað lögreglumanna. Það væri ekki verið
að vígvæða lögregluna. Það væri verið að tryggja öryggi
lögreglunnar og tryggja öryggi borgaranna.
Það gæti orðið forvitnilegt rannsóknarefni að kanna
breytingar á viðhorfum þingmanna til lögreglumála
undanfarin ár og ekki síst til greiningardeildarinnar
á vorþinginu 2006. Þar geta menn áttað sig á því,
hvernig fordómar breytast í skilning með umræðum
og fræðslu. Ég er viss um, að hið sama gerist í umræðum
um öryggis- og greiningarþjónustu innan
embættis ríkislögreglustjóra. Það er sjálfstæða deild,
sem lúti eftirliti nefndar alþingismanna, eins og lagt
er til í nefndarskýrslu ríkislögreglustjóra og kynnt
hefur verið.
Þegar öryggis- og greiningarþjónustan hefur verið
stofnuð, verður hér til sambærilegt opinbert öryggiskerfi
á vegum lögreglu og yfirvalda hennar og er við
lýði í öðrum löndum. Þá verður einnig búið þannig
um hnúta, að íslenska ríkið ræður yfir þeim tækjum,
sem nauðsynleg eru til að tryggja öryggi borgaranna.
Ég er stoltur yfir að hafa sætt gagnrýni fyrir að vinna
því pólitískt brautargengi, að greiningarþátturinn í
starfi lögreglunnar sé efldur. Þegar fram líða stundir,
munu menn undrast, að þetta hafi ekki verið gert fyrr.
Nú virðist andstaðan á pólitískum vettvangi byggjast
á því, að ekki hafi verið sagt nægilega mikið um hleranir
lögreglu fyrr á árum. Ég skil ekki þessa andstöðu
í ljósi þess, að með þeim hugmyndum, sem hafa verið
kynntar, er tekið af skarið um lýðræðislegt eftirit.
Eiga sagnfræðileg úrlausnarefni að koma í veg fyrir,
að búið sé í haginn fyrir framtíðina? Er það ekki einmitt
lærdómurinn, sem unnt er að draga af fortíðinni
í þessu efni, að lýðræðislegt eftirlit sé nauðsynlegt
samhliða því, sem allar lögheimildir séu skýrar?
Ég vil að lokum nota þetta tækifæri til að þakka
Landssambandi lögreglumanna, stjórn þess, framkvæmdastjóra
og félagsmönnum öllum gott samstarf
á liðnum árum og þá virðingu, sem mér var sýnd með
því að vera sæmdur gullmerki landssambandsins. Ég
met gullmerkið mikils og lít á það sem viðurkenningu
á því, að lögreglumönnum hafi þótt tímabært að
rætt yrði um ábyrgðarmikil störf þeirra af virðingu og
festu á stjórnmálavettvangi og ekki látið undan þeim,
sem vilja frekar ala á tortryggni en trausti í slíkum
umræðum.