Vopnaglamur og áreiti Rússa
Morgunblaðið, föstudagur 16. apríl 2021.
Hafi það verið tilgangur Vladimirs Pútins Rússlandsforseta að minna Joe Biden Bandaríkjaforseta á hernaðarmátt sinn með vopnaglamri um 80.000 hermanna við austurlandamæri Úkraínu og á Krímskaga undanfarna daga kann tilgangi hans að hafa verið náð þriðjudaginn 13. apríl. Þá hringdi Biden í Pútin og lagði til að þeir hittust einhvern tíma á komandi mánuðum. Frá Kreml barst tilkynning um að Rússlandsforseti ætlaði að íhuga málið.
Dæmin sanna hve mörgum er kappsmál að skipa sér við hlið Bandaríkjaforseta. Ekki síst þeim sem skortir burði til þess. Sannaðist það á eftirminnilegan hátt í Singapúr um árið, þar hittust Donald Trump forseti og Kim Jong-un, einræðisherra í Norður-Kóreu. Fundurinn reyndist með öllu árangurslaus en Kim taldi þjóð sinni trú um að hann sæti á stalli með Bandaríkjaforseta.
Pútin hefur tryggt sér forsetaembættið til 2036 við síminnkandi vinsældir heima fyrir. Hann jók mjög vinsældir sínar á heimavelli fyrir sjö árum þegar hann lagði á ólögmætan hátt undir Rússa Krímskaga og hóf opinberan stuðning við aðskilnaðarsinna í austurhluta Úkraínu. Hernaður þar hefur síðan kostað um 14.000 manns lífið. Þarf Pútin slíkan uppslátt aftur?
Nú segja rússneskir áróðursmiðlar að sótt sé að rússnesku-mælandi minnihlutanum í Austur-Úkraínu, landið lúti stjórn spilltra ráðamanna í Kænugarði og sé á barmi borgarastyrjaldar. Rússar líði ekki slíkt ástand við landamæri sín.
Samhliða símtali Bidens við Pútin fór Antony Blinken, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, til Brussel og hitti Dmíjtro Kuleba, utanríkisráðherra Úkraínu, í höfuðstöðvum NATO. Blinken lýsti „óbifanlegum stuðningi við fullveldi og landsyfirráðarétt Úkraínu“. Þá fór Lloyd Austin, varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, til Berlínar og sagði að bandarískum hermönnum í Þýskalandi yrði fjölgað um 500.
Loks hefur Bandaríkjastjórn sent tvo tundurspilla til eftirlitsstarfa á Svartahafi.
Sé það markmið Rússa að hindra aðild Úkraínu að NATO með herútkalli sínu brást Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, við með þeim orðum að það væri NATO-ríkjanna 30 að ákveða hvenær kæmi að NATO-aðild Úkraínu og „enginn annar hefði neinn rétt til að blanda sér í eða skipta sér af því ferli“.
Tilgangur þessa mikla hersafnaðar Rússa við landamæri Úkraínu er óljós. Sergei Shoigu varnarmálaráðherra sagði þriðjudaginn 13. apríl að þetta væri „viðbragðskönnun“ og henni lyki innan tveggja vikna. Sergei Rjabkov varautanríkisráðherra sagði hins vegar að Bandaríkjamenn væru andstæðingar Rússa og best væri fyrir bandarísku tundurspillana að halda sig frá Krímskaga og Svartahafsströndinni, annað kynni að verða þeim hættulegt. Bandaríkjamenn ætluðu að breyta Úkraínu í „púðurtunnu“.
Rússneskir hermenn við landamæri Úkarínu.
Áreiti gagnvart Bandaríkjamönnum
Stig af stigi leiddu atburðirnir í Úkraínu árið 2014 til þess að NATO-ríkin beindu meiri athygli en nokkru sinni á rúmum 30 árum að sameiginlegum vörnum sínum í Evrópu og síðan á Norður-Atlantshafi og norðurslóðum.
Hvert svo sem markmið Rússa er núna hefur þeim tekist að valda uppnámi með hernaðarbrölti sínu á þessum viðkvæma stað. Sumir telja að einmitt uppnámið sé markmiðið, það er að reyna á þanþol nýrrar stjórnar í Bandaríkjunum.
Bröltið beri að skoða í ljósi atburða á Suður-Kínahafi þar sem 220 varaliðsskip kínverska hersins sigldu sem fiskiskip í var við eyjaklasa sem Filippseyingar segja falla undir lögsögu sína. Bandaríkjastjórn lýsti stuðningi við Filippseyinga, sem töldu þetta ögrun, og áréttaði andstöðu við yfirgang Kínverja með því að senda flugmóðurskip og fylgdarskip á vettvang. Þá er kínverskum hervélum flogið tugum saman í loftvarnasvæði Taívana sem njóta öryggistryggingar af hálfu Bandaríkjamanna.
Áreiti í garð Bandaríkjastjórnar og bandamanna hennar innan NATO birtist ekki aðeins í hernaðarbrölti Rússa í og við Úkraínu eða ögrunum kínverska flotans og flughersins í garð Filippseyinga og Taívana.
Vegið að utanríkisráðherra
Sérkennilegt atvik varð í samskiptum rússneskra og íslenskra stjórnvalda í mars 2021. Ber að halda því til haga meðal annars við mat á fjölþátta ögrunum af rússneskri hálfu í garð norrænna ríkisstjórna.
Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra ritaði grein sem birtist í Morgunblaðinu 11. mars 2021. Þar gat hann þess að kjarnorkuafvopnun væri mikilvægur þáttur í sögu NATO. Kjarnorkuvopn hefðu verið mest rúmlega 7.000 frá Bandaríkjunum í Evrópu þegar kalda stríðið stóð hæst en væru nú 150-200.
Markmið Atlantshafsbandalagsins væri að heimurinn yrði kjarnavopnalaus. Rússar hefðu nú þróað nýjar tegundir kjarnavopna og endurnýjað þau sem fyrir væru. Frekari fækkun kjarnavopna þyrfti að taka mið af alþjóðlegu öryggisumhverfi. Á meðan Rússland, Kína, Norður-Kórea og fleiri ríki byggju yfir kjarnavopnum yrðu NATO-ríkin að gera það líka. „Einhliða kjarnorkuafvopnun er firring og glapræði. Einungis með gagnkvæmri afvopnun er öryggi tryggt,“ sagði utanríkisráðherra.
Þessi orð urðu til þess að María Zakharova, upplýsingafulltrúi Sergeis Lavrovs, utanríkisráðherra Rússlands, sendi Guðlaugi Þór tóninn á blaðamannafundi í Moskvu 18. mars. Það væri rangt að ríki Atlantshafsbandalagsins hefðu komið sér upp kjarnorkuvopnum sem svari við kjarnorkuvígvæðingu Sovétríkjanna sálugu.
Vegna fréttar í Morgunblaðinu um þetta 19. mars hafnaði Guðlaugur Þór réttilega að hann hefði sagt eitthvað sem félli að orðum Zakharovu. Hvergi er minnst á Sovétríkin og kjarnorkuvopn þeirra í grein ráðherrans heldur bent á að Rússar hafi undir stjórn Pútíns þróað nýjar tegundir kjarnavopna og endurnýjað eldri gerðir slíkra vopna frá Sovéttímanum. Vladimir Pútin hefur hvað eftir annað gortað sig af nýju ógnarvopnunum.
Morgunblaðið sneri sér til rússneska sendiráðsins í Reykjavík og óskaði skýringa á orðum Zakharovu.
Svar sendiráðsins birtist 20 mars. Þar segir að ekki þurfi að vera sérfræðingur í alþjóðastjórnmálum til að lesa á milli línanna í grein ráðherra, og að „augljósar“ ályktanir hafi verið dregnar af orðum hans, þær séu tilefni ummæla Zakharovu. Samkvæmt rökum Guðlaugs Þórs sé Atlantshafsbandalagið eini hornsteinn öryggis og friðar í heiminum, bandalagið hafi sem sagt vígbúist til að svara vígbúnaði Sovétríkjanna. Þessi túlkun sé einhliða, ráðherrann hafi hvorki getið þáttar Rússa í nær öllum afvopnunarsamningum né þess að Rússar hafi aldrei sagt sig einhliða frá neinum þeirra, ólíkt Bandaríkjamönnum.
Þetta er skrýtin athugasemd. Allir sem þekkja sögu evrópskra öryggismála í kalda stríðinu vita að á áttunda áratugnum var hart tekist á um hvort svara ætti meðaldrægum sovéskum kjarnaeldflaugum gegn vesturhluta Evrópu með bandarískum flugskeytum. Svonefndar friðarhreyfingar sem margar nutu sovésks stuðnings urðu undir í þeirri baráttu.
Að rússneska utanríkisráðuneytið sjái ástæðu til að lesa á milli lína í blaðagrein utanríkisráðherra Íslands til þess síðan að gagnrýna hann með rangfærslum á blaðamannafundi ráðuneytisins er nýmæli. Hvaða augum ber að líta slík afskipti? Er þetta liður í ögrandi málflutningi rússneskra stjórnvalda í garð ráðherra og ríkisstjórna á Norðurlöndunum almennt? Eða er Ísland undir smásjá í Moskvu?
Hver sem svörin eru við spurningunum hafa Rússar sýnt andlit gagnvart Íslandi sem minnir á kaldastríðsdraug.