Valdafíkn Pútíns kallar á varúð
Morgunblaðið, föstudag 20. mars 2020.
Þegar árásin var gerð á tvíburaturnana í New York og varnarmálaráðuneytið í Washington 9. september 2001 bárust fréttir úr breska stjórnarráðinu um að embættismaður þar vildi að tilkynnt yrði um óvinsæla stjórnvaldsákvörðun á meðan athygli allra beindist að hryðjuverkinu í Bandaríkjunum.
Nú eru allir fjölmiðlar eðlilega undirlagðir af fréttum um kórónaveiruna og lítið annað telst til tíðinda. Ákvarðanir eru þó áfram teknar sem hafa áhrif á framtíðargang annarra mála.
Þar má til dæmis nefna breytingu á rússnesku stjórnarskránni sem gerir Vladimír Pútín fært að sitja sem forseti til ársins 2036, vilji hann það.
Valdimir Pútín og Valentina Teresjkova
Um nokkurt skeið hefur verið á döfinni að breyta rússnesku stjórnarskránni frá 1993, þá var Boris Jeltsín við völd. Það kom hins vegar á óvart þriðjudaginn 10. mars að Valentina Teresjkova (83 ára), hetja Sovétríkjanna, fyrsta konan til að fara út í geiminn árið 1963, flytti eins og fyrir tilviljun tillögu í Dúmunni, neðri deild þingsins, um að Pútín mætti bjóða sig fram til forseta að nýju árið 2024. Tillagan var samþykkt samdægurs af þorra þingheims.
Látið var í það skína að þetta væri ekki endilega Pútín (67 ára) að skapi. Hann væri orðinn þreyttur á ýmsum formlegum embættisverkum, viðtöku trúnaðarbréfa sendiherra og orðuveitingum. Hann þakkaði þó Dúmunni samþykkt tillögunnar en setti sem skilyrði að stjórnlagadómstóllinn teldi rétt að málum staðið.
Áður en Pútín staðfesti stjórnlögin með undirskrift sinni 14. mars höfðu 85 héraðsþing Rússlands samþykkt þau á einum sólarhring. Stjórnlagadómstóllinn kom saman í skyndi 14. mars. Niðurstaða dómaranna, Pútín í vil, lá fyrir 16. mars. Ætlunin er að efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um nýju stjórnlögin 22. apríl.
Meðal nýrra ákvæða er grein um að rússnesk lög hafi forgang gagnvart alþjóðareglum. Þar birtist andstaða forsetans og manna hans við niðurstöður Mannréttindadómstóls Evrópu í Strassborg og annarra alþjóðastofnana sem úrskurða oft rússneskum yfirvöldum í óhag. Þá verða hjónabönd samkynhneigðra bönnuð og áréttað að Rússar hafi hefðbundið „trúna á Guð“ í hávegum (í Sovétríkjunum voru kirkjur rifnar eða breytt í pakkhús). Bannað er að draga í efa „sögulegan sannleika“ um mikilvægan árangur þjóðarinnar til varnar föðurlandinu. Með þessu segist Pútín snúast gegn viðleitni útlendinga til að tala niður hlut Sovétríkjanna í síðari heimsstyrjöldinni. Sjálfur hefur hann útmálað Pólverja sem upphafsmenn stríðsins!
Ólögmæt innlimun Pútíns á Krímskaga í Rússland er nú stjórnarskrárvarin. Vegna hennar var rússneskum þingmönnum árum saman bannað að greiða atkvæði á þingi Evrópuráðsins í Strassborg. Rússar sóttu ekki þingfundi og neituðu að greiða árgjald til ráðsins. Evrópuráðsþingið samþykkti í júní 2019 að verða við skilyrðum Rússa. Þeir hófu að greiða aðildargjöldin gegn atkvæðisrétti á Evrópuráðsþinginu.
Þórhildur Sunna Ævarsdóttir, þingmaður Pírata í Strassborg, taldi „mikilvægt fyrir framtíð Evrópuráðsins að samþykkja“ skilyrði Rússa. Hún hvatti til þess að „þingmenn virtu lýðræðislega umræðu og forðuðust að saka hver annan um svik við gildi ráðsins“. Rósa Björk Brynjólfsdóttir, þingmaður VG, sagði „markmiðið að standa vörð um mannréttindi milljóna Rússa, sem væru áfram undir vernd Evrópuráðsins. Innlimun Krímskaga hafi verið gegn alþjóðalögum og ætti að draga til baka. Hins vegar ættu þvingunaraðgerðir að vera á höndum ríkisstjórna en ekki þinga“.
Evrópuráðið stendur nú frammi fyrir því að rússneska stjórnarskráin bannar að tekið sé mark á því.
Lengur en Stalín
Jósef Stalín stjórnaði Sovétríkjunum með harðri hendi frá 1922 til 1953 eða í 31 ár. Sitji Valdimír Pútín sem forseti Rússlands til 2036 yrði hann við stjórnvöl Rússlands í 36 ár. Pútín yrði 83 ára 2036 eða á svipuðum aldri og Joe Biden yrði í lok næsta kjörtímabils næði hann kjöri sem Bandaríkjaforseti.
Enginn leggur að jöfnu stjórnarhætti Stalíns og Pútíns þrátt fyrir þaulsetuna í Kremlarkastala. Þó er minnt á að báðir láti þeir drepa andstæðinga sína erlendis. Pútín óvin sinn Alexander Litvinenko með eitri í tebolla í London árið 2006. Útsendari Stalíns beitti íssting gegn Lev Trotskíj í Mexíkóborg árið 1940.
Pútín er ekki vandur að alþjóðlegum vinum eins og stuðningur hans við sýrlenska einræðisherrann Bashar al-Assad sýnir. Rússneskum herafla er beitt af miskunnarleysi í Sýrlandi. Hörkulegur stuðningur Pútíns við einræðisherra víða um heim er skýrður sem ábending til þeirra á heimavelli sem ala með sér hugmyndir um að hrófla við forsetanum og veldi hans. Pútín og menn hans hafa skotið miklum eignum til annarra landa. Nú vaknar spurning um hvað þeir gera á tímum kauphallar- og eignahruns vegna kórónaveirunnar.
Veiran, lækkun olíuverðs og önnur óáran auk upploginna fullyrðinga um að stjórnir Vesturlanda sitji um Rússland eru heimarökin fyrir að tryggja þurfi Pútín setu í Kreml til 2036. Hröð handtök við að hrinda þessu öllu í framkvæmd magna grunsemdir um að ekki sé allt sem sýnist.
Reiði í Rússlandi
Hraðinn við stjórnlagabreytinguna ræðst meðal annars af ótta Pútíns og félaga við andmæli rússneskra stjórnarandstæðinga. Þeir eru hugmyndaríkir við að láta í ljós vanþóknun sína á þessu valdabrölti.
Spjótunum er meðal annars beint að hetjunni Teresjkovu. Hún er sögð „tæki“ í höndum Kremlverja. Íbúar í nokkrum borgum og bæjum hafa tekið höndum saman um kröfu um nafnbreytingu á götum eða torgum sem kennd eru við Teresjkovu. „Forn hetjudáð“ hennar hafi orðið að engu vegna þjónkunar við Pútín.
Í Saransk, höfuðborg rússneska héraðsins Mordoviu, hvetja ýmsir borgarbúar til dæmis til þess að framvegis verði Teresjkovu-gata nefnd eftir Laika – sovéskum geimhundi sem var meðal fyrstu geimferðardýranna og fyrst þeirra til að fara í kringum jörðina árið 1957.
Hættumerki
Þessi skref sem nú eru tekin í Rússlandi eru almennt til marks um hættu sem steðjar að lýðræðislegum stjórnarháttum, réttarríkinu og alþjóðlegri samvinnu sem reist er á viðurkenndum reglum.
Regluna um að enginn gæti setið lengur en tvö kjörtímabil samfellt sem forseti hafði Pútín að engu með því að sitja eitt kjörtímabil sem forsætisráðherra og síðan að nýju tvö kjörtímabil sem forseti. Ekki er lengur talin þörf á slíkum leikaraskap og Pútín færir sig víðar til aukinna valda.
Standa verður vörð um grunngildi lýðræðis og réttarríkisins í alþjóðlegu samstarfi. Einmitt þess vegna er nauðsynlegt að átta sig á hvert stefnir í Rússlandi Pútíns. Því miður eiga stjórnarhættir hans hljómgrunn meðal áhrifamanna sem sækjast eftir völdum í lýðræðisríkjunum. Pútín höfðar ekki til þeirra vegna hugsjóna heldur vegna valdafíknar. Lýðræðislegar stjórnarskrár og alþjóðasamningar eiga að setja henni skorður.