Uppgjör Þrastar
Morgunblaðið, 30. desember 2023.
Horfinn heimur: Minningaglefsur ★★★★· Eftir Þröst Ólafsson. Mál og menning, 2023. Innb. 400 bls., myndir, nafna- og atriðisorðaskrá.
Minningaglefsur er undirtitill bókar Þrastar Ólafssonar sem ber heitið Horfinn heimur. Höfundurinn lítur ekki á verkið sem hefðbundnar æviminningar heldur svipmyndir af málefnum og mönnum. Uppgjör við liðinn tíma og sjálfan sig – reikningsskil.
Vegna bókarheitisins hvarflar hugur lesandans óhjákvæmilega til meistaraverks Stefans Zweigs, Veraldar sem var. Þar er lýst horfnum heimi með Vínarborg sem þungamiðju. Á mótunarárum Þrastar eru Húsavík og Berlín staðirnir sem skipta hann mestu.
Þröstur er í senn maður breytinga og verndunar, íhaldssamur umbótamaður á vinstri kantinum. Hann segir: „Við verndum til að varðveita eiginleika sem við viljum ekki vera án og teljum að framtíðin eigi að fá að kynnast. Stundum viljum við kalla fram andblæ liðins tíma. Geyma brot af veröld sem var, horfnum heimi sem býr í vitund okkar; varðveita hluta þeirrar menningar sem umlykur okkur“ (205).
Þessar setningar í undirkafla sem heitir „Minjavernd“ lýsa efni bókar Þrastar vel. Honum er ekki aðeins kært að vernda gömul hús eða votlendi, hann vill vernda minningu um uppruna sinn og foreldra, jarðveginn í orðsins fyllstu merkingu og andlegu hliðina, horfnu byltingarkenndu hugmyndafræðina sem hann kynntist og aðhylltist í Berlín, pólitísk viðhorf og baráttu. Þá tekur Þröstur afstöðu til samferðamanna án þess að liggja á skoðun sinni.
Bókin skiptist í fimm mislanga tölusetta meginkafla sem myndaðir eru af fjölmörgum undirköflum. Innan meginkaflanna er farið úr einu í annað en þó í grófri tímaröð. Hver undirkafli stendur þar fyrir sínu.
Í grófum dráttum má lýsa efninu á þennan veg: Fyrsti og lengsti kaflinn er um árin á Húsavík og náms- og mótunarár í Berlín. Annar kaflinn er um upphaf pólitískra starfa, bókaútgáfu, minjavernd og störf fyrir Dagsbrún. Þriðji kaflinn er um EES-samningsgerð og störf fyrir Sinfóníuhljómsveitina. Fjórði kaflinn er um land auðlinda, pólitískrar spillingar og Ísland í Evrópu. Fimmti kaflinn er um verndun lífs og náttúru.
Þröstur er ritfær, stíll hans er skýr, stuttar setningar og allt án óþarfa málalenginga. Farið er úr einu í annað eftir röðun undirkaflanna en vafalaust hefði mátt raða efni á annan veg til að skapa meiri heildarsvip. Palladómar um einstaklinga eru dreifðir um bókina. Ein myndaörk er í bókinni auk nafna- og atriðaorðaskrár. Andlitsmynd Þrastar er skemmtilega hönnuð á bókarkápu en heiti verksins hefði mátt draga að sér meiri athygli.
Vegna þess hve Þröstur hefur lagt hönd á margt á ferli sínum spanna minningaglefsur hans ótrúlega vítt svið og hann minnist samskipta við fjölbreyttan hóp manna á vettvangi stjórnmála, í atvinnurekstri og innan verkalýðshreyfingarinnar. Þá átti hann náin samskipti við rithöfunda sem forstjóri Máls og menningar og tónlistarmenn sem framkvæmdastjóri Sinfóníuhljómsveitar Íslands.
Það varð dálítið uppnám meðal menningarmanna þegar Þröstur tók við daglegri stjórn Máls og menningar af Sigfúsi Daðasyni, annars vegar var hrífandi skáldið og hins vegar jarðbundni rekstrarmaðurinn.
Grímur Helgason íslenskufræðingur las meðal annars prófarkir hjá Máli og menningu. Maður nokkur hitti Grím á leið í forlagið með yfirlesnar prófarkir og spurði: „Jæja, Grímur, hvernig líst þér á þennan nýja djöful á forlaginu?“ Grímur hægði för, leit niður fyrir sig og svaraði með nokkrum semingi: „Þegar ég fór með vinnureikninga mína til Sigfúsar tók hann mér ætíð vingjarnlega, gerði engar athugasemdir, en borgaði ekki. Þessi nýi nöldrar og fær mig jafnvel til að lækka reikninginn, en borgar“ (212).
Á svipaðan hátt minnast fyrrverandi starfsmenn Sinfóníuhljómsveitar Íslands Þrastar. Hann bar hag þeirra jafnan fyrir brjósti og orð hans stóðust. Lýsing Þrastar á leiðinni sem hann fór til að tryggja aðild Reykjavíkurborgar undir stjórn Ingibjargar Sólrúnar Gisladóttur borgarstjóra að Hörpu sýnir mikla þrautseigju og útsjónarsemi Þrastar (305-308).
Hörpusagan er ein af mörgum sem lýsa sundurlyndi á vinstri vængnum sem þeir einir þekkja sem hafa verið þar í innsta kjarna eins og Þröstur. Hann var á vinstri kanti samvinnuhreyfingarinnar þegar hún hrundi vegna tengslanna við Framsóknarflokkinn og stefnu hans í landbúnaðarmálum: „Boðskapurinn sem í upphafi [20.] aldarinnar hafði laðað að rjómann af æsku landsins var orðinn holur og marklaus sem framlag til mótunar samfélagsins. Sýn [Framsóknar]flokksins til framtíðar var orðin að mjólkurmuldri“ (110).
Orðið „mjólkurmuldur“ finnst ekki í orðabókum en lesandinn skilur að Þresti finnst ekki mikið til þessarar sýnar koma. Raunar skortir meiri sanngirni í neikvæðni hans í garð íslensks landbúnaðar. Myndin sem hann dregur af andstöðu bænda við EES-samninginn er of svört.
Þekking Þrastar á sjávarútvegi og kvótakerfinu er mikil. Einn undirkafli bókar hans heitir: „Vinna við nýtt stjórnkerfi fiskveiða (1984-1993)“. Hann vann sem sagt að því að útfæra kvótakerfið á árunum sem það varð fullmótað. Halldór Ásgrímsson, þáverandi sjávarútvegsráðherra, fékk hann til verksins „sem einskonar fulltrúa fiskverkafólks“ (272). Þröstur starfaði þá fyrir Dagsbrún undir forystu Guðmundar J. Guðmundssonar. Þröstur harmar að auðlindagjald hafi ekki verið útfært á þann hátt sem hann kaus. Með Guðmundi J. bjó hann í haginn fyrir þjóðarsáttina fyrir rúmum 30 árum.
Þröstur nefnir samtal við Jónas Haralz landsbankastjóra og hugsanlega brottför varnarliðsins (240). Undir lok áttunda áratugarins hefðu sjálfstæðismenn aldrei samþykkt brottför varnarliðsins eins og þar er gefið til kynna.
Þröstur segir frá kvöldverðarsamtali sínu og Jóns Baldvins Hannibalssonar við Styrmi Gunnarsson, ritstjóra Morgunblaðsins, skömmu eftir aldamótin og telur að ummæli Styrmis um Jón Ásgeir Jóhannesson sýni að „innsti hringur Sjálfstæðisflokksins“ hafi þá verið „búinn að ákveða að koma slíku rothöggi á Jón Ásgeir að hann myndi ekki eiga sér viðreisnar von“ (278-279).
Án þess að vita dagsetningu kvöldverðarins eða hvað Styrmir sagði þar veit ég að ályktun Þrastar er röng. Baugsmálið hófst með kæru Jóns Geralds Sullenbergers til lögreglu sumarið 2002 og síðan húsleit í höfuðstöðvum Baugs 28. ágúst 2002. Við varnir í málinu var gripið til aðferða sem eru einstæðar í íslenskri stjórnmála- og fjölmiðlasögu. Þröstur dettur því miður í þann pytt.
Þröstur var aðstoðarmaður þriggja ráðherra, Magnúsar Kjartanssonar og Ragnars Arnalds úr Alþýðubandalagi og Jóns Baldvins Hannibalssonar úr Alþýðuflokki. Hann naut trausts þeirra og endurgalt það með hæfni sinni.
Einn undirkafli bókarinnar ber heitið: „Ófræging og bakmæli“ og lýsir dapurlegri reynslu Þrastar af veru hans í Alþýðubandalaginu á áttunda og níunda áratugnum. Hvílík ljónagryfja! Í lok kaflans segir Þröstur: „Þó verð ég að segja í lokin að það voru ekki endilega óheilindin sem ýttu mér út úr flokknum, heldur sú útvatnaða afturhaldsstefna í landsmálum sem Ólafur Ragnar, nýr spámaður, fylgdi úr hlaði“ (238).
Þröstur sætti sig ekki við andstöðu Alþýðubandalagsins við EFTA, EES, ESB og NATO. Hann gerðist aðstoðarmaður Jóns Baldvins við að gera EES-samninginn og tryggja honum samþykki á alþingi þar sem Sjálfstæðisflokkurinn í stjórn undir forsæti Davíðs Oddssonar réð ferðinni.
Þröstur segist tala í þágu heildarhagsmuna en sjálfstæðismenn verji sérhagsmuni. Þetta er einfaldur áróður. Við fall sósíalismans tóku vinstrisinnar að tala um ný-frjálshyggju þegar þeir gripu sjálfir til tækja frjálshyggjunnar. „Þriðju leiðina“ kallaði Tony Blair stefnu sína til kosningasigra Verkamannaflokksins í Bretlandi.
Uppgjör Þrastar Ólafssonar á erindi við samtímann þegar íslenskir vinstrisinnar eiga enn einu sinni erfitt með að fóta sig hugmyndafræðilega. Hann segir að með skrifum sínum vilji hann meðal annars „bregða ljósi á þá aðferð sögunnar að búa sér til nýja andstæðu við hverja þá nýju lausn sem verður til“ (379). Hann veit að endalok sögunnar urðu ekki með hruni kommúnismans. Allir réttsýnir og frjálshuga menn verða að standa vörð um frjálslynda, lýðræðislega réttarríkið.