Um mörk alþjóðlegs vísindasamstarfs
Morgunblaðið, föstudagur 24. júlí 2020.
Í danska blaðinu Jyllands-Posten birtist sunnudaginn 5. júlí leiðari undir fyrirsögn um að viðvörunarbjöllur hefðu átt að hringja í Kaupmannahafnarháskóla en þar hefði hið gagnstæða gerst. Telur blaðið að stjórnendur háskólans hefðu átt að gæta sín vegna samstarfs danskra vísindamanna við „kúgunarvél“ Kínastjórnar.
Í stuttu máli er sagan þessi: Sérfræðingar við Kaupmannahafnarháskóla hafa rannsakað lífsýni (dna) úr Uighurum og Kasakherum í Xinjiang-héraði í Kína. Uighurar eru minnihlutahópur múslima sem kommúnistastjórnin kúgar með öllum ráðum. Talið er að um ein og hálf milljón Uighura hafi verið neydd til að fara í endurhæfingarbúðir, það er ríkisrekin heilaþvottahús. Fyrst sögðu kínversk yfirvöld að engar slíkar búðir væru starfræktar en lýstu þeim síðar sem eins konar endurmenntunarstöðvum. Amnesty International birtir upplýsingar um Uighura sem kínversk stjórnvöld láta elta uppi í útlöndum; sumum þeirra eru sendar morðhótanir, aðrir eru sendir til Kína til dæmis af Egyptum.
Blaðið segir að Niels Morling prófessor fari fyrir rannsóknarhópi í Kaupmannahöfn. Hann hafi frá 2012 verið ráðgjafi erfðavísastofnunar á vegum kínverska öryggismálaráðuneytisins. Morling segi allt í himnalagi. Uighurarnir hafi samþykkt að taka þátt í rannsókninni.
Jyllands-Posten er ósammála prófessornum og segir danskar menntastofnanir alltof opnar gagnvart kínverskum stjórnvöldum og Konfúsíusar-stofnun þeirra.
Svar rektors
Henrik C. Wegener, rektor Kaupmannahafnarháskóla, skrifar langa grein í blaðið miðvikudaginn 15. júlí um alþjóðlega samvinnu vísindamanna og segir að ekki sé unnt að krefjast þess að einstakir vísindamenn starfi auk þess eins og greinendur við utanríkismálastofnanir. Til að auðvelda þeim þátttöku í alþjóðasamstarfi hafi mennta- og vísindamálaráðherra Dana ákveðið að skipa með hraði nefnd til að athuga mörkin fyrir danskt vísindasamstarf við útlendinga með hliðsjón af siðfræði og öryggismálum. Það virðist skynsamleg ákvörðun. Mestu skipti þó að vísindastefna Dana sé í samræmi við kröfur líðandi stundar og falli að skipan heimsmála eins og þau séu á hverjum tíma.
Í greininni fjallar rektorinn um nauðsyn þess að vísindamenn hafi svigrúm og frelsi til að stunda rannsóknir sínar þótt vissulega beri að virða ýmsar siðareglur bæði alþjóðlegar og innlendar. Þær eigi ekki síst við um heilbrigðisvísindi þar sem vísindasiðanefndir eigi að tryggja að rannsóknarverkefni séu unnin innan siðferðilegra marka.
Wegener segir að rannsókna- og menntasamstarf Dana við Kínverja hafi þróast á mörgum áratugum. Í fyrstu hafi það borið svip þróunaraðstoðar en síðan mótast af auknu ríkidæmi Kínverja. Nú hafi Kaupmannahafnarháskóli myndað samstarfsvettvang með 11 bestu háskólum heims, þar á meðal háskólanum í Peking. Kínverjar verji nú á tímum hærri fjárhæð til rannsókna en ESB-ríkin samtals og aðeins í Bandaríkjunum birtist fleiri vísindaritgerðir en í Kína.
Rannsóknastefna Dana og starfsemi danskra háskóla taki mið af þessu. Danir hafi til dæmis unnið að því að koma á fót dansk-kínversku mennta- og rannsóknasetri í Kína. Þá hafi danska utanríkisráðuneytið stofnað nýsköpunarsetur í Shanghai til að aðstoða dönsk fyrirtæki og vísindamenn við að sigrast á ýmsum hindrunum í Kína.
Henrik C. Wegener lýsir eftir því að nefndin sem danski ráðherrann skipaði fari ekki aðeins í saumana á boðum og bönnum vegna Kína heldur fjalli einnig um heildarstefnu og markmið alþjóðlegs vísindasamstarfs. Rannsóknum og vísindum hafi um langt árabil verið beitt sem diplómatískum verkfærum. Rætt sé um Science Diplomacy en í hugtakinu felist að rannsóknasamstarf milli þjóða sé nýtt til að takast á við sameiginleg verkefni og stofna til alþjóðlegra bandalaga og vináttu. Nauðsynlegt sé að átta sig á stöðu þessara mála við núverandi aðstæður.
Undir lok greinar sinnar bendir rektor Kaupmannahafnarháskóla á að í umræðum um þessi mál verði menn að huga að upplýsingaöryggi samstarfsins. Í því felist að nauðsynlegt sé að beina enn meiri athygli en áður að net- og upplýsingatæknikerfum, hvaða far- og tölvubúnað menn hafi með sér í ferðum til útlanda og á alþjóðlegar ráðstefnur. Það verði almennt að sýna mikla aðgæslu við meðferð gagna hvort sem menn eigi þau sjálfir eða háskólastofnanir.
Frá Kaupmannahafnarháskóla,
Konfúsíusar-setrin
Sunnudaginn 19. júlí birti Jyllands-Posten forsíðufrétt um að nú séu að minnsta kosti 10 danskir skólar, menntaskólar og háskólar, aðilar að svonefndu Konfúsíusar-samstarfi og fái þannig fjárstuðning frá Kína. Sé komið á fót Konfúsíusar-stofnun við skóla sé einnig unnt að fá skólanum að kostnaðarlausu kennara frá Kína.
Vitnað er í Luke Patey, Kínasérfræðing við Dönsku utanríkismálastofnunina (DIIS), sem segir að hlutverk sendikennaranna sé að draga upp jákvæða mynd af Kína og láta hjá líða að ræða umdeild viðfangsefni eins og fjöldamorðin á Torgi hins himneska friðar í Peking fyrir rúmum 30 árum. Patey gagnrýnir Konfúsíusar-samstarfið og segir:
„Að sjálfsögðu er málfrelsi í Danmörku – einnig þegar kínverskar ríkisstofnanir eiga hlut að máli. Þær eiga að hafa heimild til að reka sjálfstæðar stofnanir í Danmörku en ekki inni í menntaskólum og háskólum, þar sem virða ber réttinn til opinnar og frjálsrar hugsunar.“
Í svari kínverska sendiráðsins til blaðsins segir að „ásakanirnar“ gegn Konfúsíusar-stofnununum séu „tilhæfulausar“, samstarfið auðveldi tungumálakennslu og stuðli að vináttu og samkennd.
Undanfarin ár hafa stjórnendur háskóla víða um heim viljað draga úr samstarfi við kínversku Konfúsíusar-stofnunina. Bandarískir prófessorar hvöttu þegar árið 2014 til þess að binda enda á eða breyta Konfúsíusar-samstarfinu. Í fyrra var mörgum stofnunum lokað við bandaríska háskóla. Kanadíski McMaster-háskólinn lokaði stofnuninni hjá sér í fyrra eftir að Konfúsíusar-starfsmaður var rekinn fyrir að iðka falun-gong. Nýlega var skýrt frá því að fyrrverandi forstöðumaður Konfúsíusar-stofnunarinnar við Frjálsa háskólann í Brussel fengi ekki Schengen-áritun vegna ásakana um að hann hefði reynt að ráða fólk til starfa fyrir kínversku leyniþjónustunnar. Svíar hafa bannað allar Konfúsíusar-stofnanir í landi sínu.
Norðurljósin heilla
Eins og oft áður er gagnlegt að líta til reynslu Dana þegar metin er staða hér á landi.
Við Háskóla Íslands er Konfúsíusar-stofnunin Norðurljós. Starfsemi hennar verður stundum að opinberu umræðuefni. Má þar til dæmis nefna sýningu á kínverskum plakötum undir lok árs 2019. Þau voru fjarlægð að kröfu námsmanna við HÍ sem vildu ekki kínverskan áróður á veggjum skólans.
Rannsóknastöðin, China-Iceland Arctic Observatory (CIAO), á Kárhóli í Reykjadal, er miðstöð fyrir vísindamenn sem rannsaka norðurslóðir í alþjóðlegu samstarfi, s.s. í háloftarannsóknum, rannsóknum á gufuhvolfi og veðurfræði, líf- og vistfræði, haffræði, jöklafræði, jarðfræði, rannsóknum á loftslagsbreytingum og umhverfisrannsóknum, fjarkönnun og sjávarútvegsfræði.
Upphaflega átti að rannsaka norðurljós frá Kárhóli en síðar varð markmiðið víðtækara.
Hafi menn ekki veruleika alþjóðastjórnmála í huga þegar teknar eru ákvarðanir um vísindalegt samstarf lenda þeir auðveldlega í ógöngum.