Úkraínustríðið krefst viðbragða
Morgunblaðið, laugardagur 16. desember 2023.
Í alþjóðlegu samstarfi er algengt að á lokastigum samningaviðræðna sjái forystumenn einstakra ríkja sér hag í því að taka mál í gíslingu – standa í vegi fyrir einróma afstöðu þegar hennar er krafist.
Málamiðlanir taka tíma og skila mismiklu eins og sannaðist á loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna COP28 sem lauk miðvikudaginn 13. desember í Dúbaí. Mikilvægast þykir mörgum að í fyrsta sinn skuli minnst á jarðefnaeldsneyti í COP-ályktun. Fyrir þá sem standa utan málamiðlana á þessum vettvangi vekur mesta undrun að það sé ekki fyrr en á 28. COP-ráðstefnunni sem minnst er á jarðefnaeldsneyti í lokaályktun.
Innan NATO hefur Recep Tayyip Erdogan, forseti Tyrklands, staðið gegn aðild Svía að bandalaginu. Erdogan reynir þannig að knýja fram viðbrögð við kröfum sínum á ýmsum sviðum án þess að þau séu á valdi Svía.
Í öldungadeild Bandaríkjaþings hafa repúblikanar gripið til málþófs um fjárstuðning við Úkraínumenn í stríði þeirra við Rússa til að knýja á um auknar fjárveitingar til landamæravörslu gagnvart Mexíkó. Útlendingamál ber hátt í Bandaríkjunum og setja svip á baráttuna vegna kosninga á næsta ári.
Innan Evrópusambandsins hefur Viktor Orbán, forsætisráðherra Ungverjalands, lagst gegn fjárstuðningi við Úkraínumenn. Orbán lýsti einnig andstöðu við að Úkraínumenn fengju samþykki við hraðferð inn í ESB.
Þegar Vladimír Selenskíj Úkraínuforseti heimsótti Osló óvænt miðvikudaginn 13. desember var hann spurður um samtal sitt við Orbán í Buenos Aires sunnudaginn 10. desember við innsetningu nýs Argentínuforseta.
Selenskíj sagði að samtalið hefði verið skrýtið: „Ég nefndi að sem nágrannaríki ættum við að geta hist og rætt saman. Ég lagði mig fram um að sýna honum að ég væri jákvæður. Og ég talaði mjög hreint út við hann þegar ég sagði að hann hefði ekki neina ástæðu til að leggja stein í götu aðildar Úkraínu að ESB. Ég bað hann að gefa mér eina ástæðu fyrir því að hann gerði það – ekki tvær, ekki þrjár heldur eina. Ég bíð enn eftir svari.“
Leiðtogaráð ESB kom saman í Brussel fimmtudaginn 14. desember. Kvöldið fyrir fundinn var tilkynnt að ákveðið hefði verið að opna fyrir greiðslur úr ESB-sjóðum til Ungverja. Orbán hefði uppfyllt kröfur ESB varðandi umbætur á réttarkerfinu. Að kvöldi 14. desember bauð leiðtogaráðið Úkraínu og Moldóvu faðminn. Selenskíj fékk jákvætt svar.
Norrænu forsætisráðherrarnir og forseti Finnlands settu engin skilyrði fyrir stuðningi við Selenskíj og þjóð hans á fundi sínum í Osló. Ályktun fundarins um stuðninginn er eindregin og ótvíræð, stutt skal við bakið á Úkraínumönnum þar til yfir lýkur.
Stjórnvöld norrænu ríkjanna skipa sér í sveit með Eystrasaltsríkjunum við mat á öryggishagsmunum sínum vegna rússneskrar ógnar í Norður-Evrópu.
Gabrielius Landsbergis, utanríkisráðherra Litháens.
Gabrielius Landsbergis, utanríkisráðherra Litháens, var ómyrkur í máli um öryggismálin í samtali við litháísku fréttastofuna ELTA undir lok nóvember. Hann telur að skipan heimsmála eins og hún mótaðist eftir lok kalda stríðsins sé að hrynja fyrir augum okkar og nauðsynlegt sé fyrir Litháa að endurmeta tafarlaust grunnstefnu sína í öryggismálum. Þar forðist menn hins vegar að ræða þá tilvistarógn sem komin sé til sögunnar. Þeir láti sér nægja að leggja Úkraínumönnum lið.
Sá stuðningur sameini þjóðina án þess að hún þori að ræða í botn bein áhrif Úkraínustríðsins á eigið öryggi. Við heildarmatið dugi þó ekki að líta til þessarar einu ógnar þótt hún yfirgnæfi allt annað. Einnig verði að huga að sameiginlegum vörnum í ljósi þess að Bandaríkjamenn, sem gegni lykilhlutverki fyrir öryggi Litháens, kunni að endurmeta öryggishagsmuni sína og skuldbindingar gagnvart Evrópu.
Norræn öryggismál hafa tekið stakkaskiptum síðan Pútin réðst inn í Úkraínu fyrir tæpum tveimur árum. Finnar og Svíar hafa ekki aðeins sótt um aðild að NATO heldur hafa þeir einnig gert tvíhliða samninga um varnarsamstarf við Bandaríkjamenn.
Sænska þingsins bíður nú að samþykkja varnarsamning við Bandaríkin sem svipar mjög til tvíhliða varnarsamnings Íslands og Bandaríkjanna frá 1951. Spurningar sem vakna í Svíþjóð vegna samningsins eru eins og þær sem Íslendingar fengu á norrænum fundum um öryggismál fyrir um 40 árum: Er tryggt að Bandaríkjaher komi ekki fyrir kjarnavopnum á Íslandi? Þegar svarað var að það yrði ekki gert án samþykkis íslenskra stjórnvalda sáu alltaf einhverjir hér eða erlendis sér hag í því að gera svarið tortryggilegt.
Norðmenn hafa samið við Bandaríkjaher um viðveru í Noregi og Danir eiga í viðræðum um varnarsamning í Washington.
Á fundi ríkisoddvita NATO-ríkjanna í Vilnius í júlí 2023 var samþykkt að breyta herstjórnaskipulagi NATO á þann veg að herir norrænu ríkjanna yrðu ekki lengur undir sameiginlegu NATO-herstjórninni Brunssum í Hollandi þar sem meginlandsherir Evrópu tengjast.
Norrænu ríkin falla nú undir endurreista NATO-herstjórn í Norfolk á austurströnd Bandaríkjanna og eru því beintengd við herafla Bandaríkjanna og Kanada. Varnaráætlanir eru í endurskoðun í samræmi við þetta og þar skiptir öryggi samgangna á sjó og í lofti yfir Norður-Atlantshaf sköpum fyrir trúverðugleika varnanna.
Við lifum mikla breytingartíma í öryggismálum, ef til vill þá mestu síðan NATO kom til sögunnar fyrir 75 árum. Krafan er ekki um minni heldur meiri varnir, einkum á norðurslóðum.
Þessar staðreyndir verður að ræða en ekki að ýta frá sér eins og gert var með jarðaefnaeldsneyti á 27 COP-fundum.