Trump og endalok diplómatíunnar
Morgunblaðsgrein 18. maí 2018
Ungur Bandaríkjamaður, Ronan Farrow, sendi nýlega frá sér bókina War on Peace: The End of Diplomacy and the Decline of American Influence – Stríð um frið: Endalok diplómatíunnar og hrun bandarískra áhrifa. Hér er orðið diplómatía notað um hæfni til að finna stjórnmálalega lausn á alþjóðlegum ágreiningsmálum.
Í bókinni færir Farrow rök fyrir því að bandaríska utanríkisráðuneytið hafi orðið undir í valdabaráttu í Washington. Áhrif varnarmálaráðuneytisins og herforingja hafi aukist á kostnað diplómatanna. Bandaríkjaforseti vilji skjótar lausnir í krafti hervalds, hvort sem því er beitt eða ekki, í stað þess að treysta á tímafrekar viðræður diplómata. Mun meira fé renni til varnarmálaráðuneytisins en utanríkisráðuneytisins.
Ronan Farrow.
Ronan Farrow starfaði fyrir Richard Holbrooke sendiherra sem fékk það sérstaka verkefni hjá Hillary Clinton, þáv. utanríkisráðherra í forsetatíð Baracks Obama, að leita friðsamlegrar lausnar í Afganistan með þátttöku Pakistana. Obama sýndi diplómatanum Holbrooke lítilsvirðingu. Kann það að hafa flýtt fyrir dauða Holbrookes. Hann fékk hjartaáfall á fundi um verkefni sitt með Hillary Clinton í utanríkisráðuneytinu.
Farrow (30 ára), sonur leikkonunnar Miu Farrow og kvikmyndaleikstjórans Woodys Allens, fékk nýlega Pulitzer-blaðamannaverðlaunin fyrir grein í The New Yorker á liðnu hausti um Harvey Weinstein og kynferðislega áreitni hans. Hratt greinin af stað hreyfingu og ferli sem enn er ólokið. Bók Farrows um hnignun bandarísku utanríkisþjónustunnar hefur vakið alþjóðaathygli á tíma þegar utanríkisstefna Bandaríkjanna er undir smásjánni.
Ekki fyrir Bandaríkjaþing
Barack Obama leit á gerð kjarnorkusamningsins við Íran árið 2015 sem kórónu á diplómatísku meistaraverki sínu. Donald Trump hefur nú sagt Bandaríkin frá samningnum. Hann getur það einn og óstuddur vegna þess að Obama fór aldrei með samninginn alla leið. Obama lagði samningin ekki fyrir bandaríska þingið. Hann vissi að þar yrði hann aldrei samþykktur, jafnvel innan Demókrataflokksins, flokks forsetans, var andstaða við samninginn. Hann varð því aldrei endanlega skuldbindandi að lögum fyrir Bandaríkin.
Glíma forseta eða utanríkisráðherra við þingmenn er oft erfið vegna alþjóðasamninga. Til dæmis hefur í meira en 30 ár ekki tekist að tryggja aukinn meirihluta í öldungadeild Bandaríkjaþings fyrir aðild Bandaríkjanna að hafréttarsáttmála Sameinuðu þjóðanna. Andstæðingar hennar vilja ekki afsala fullveldinu með aðild að sáttmálanum þótt hann sé virtur í verki.
Fréttir frá Washington eru misvísandi um hver voru ráð einstakra ráðherra og embættismanna til Trumps í aðdraganda ákvörðunar hans um brotthvarfið frá Íranssamningnum. Opinberlega liggur þó fyrir að Jim Mattis, hershöfðingi og varnarmálaráðherra, taldi óskynsamlegt að hrófla við samningnum. John Bolton þjóðaröryggisráðgjafi var andstæðingur aðildar. Mike Pompeo utanríkisráðherra gaf evrópskum starfsbræðrum sínum til kynna að ef til vill mundi Trump ekki stíga skrefið frá samningnum. Utanríkisráðherrann skipaði sér í sáttastólinn eins og diplómata sæmir.
Utanríkisráðuneyti í vanda
Í bók sinni segir Ronan Farrow frá vonbrigðum starfsmanna utanríkisráðuneytisins vegna Rex Tillersons, fyrsta utanríkisráðherra Trumps. Hann hafi látið „valta“ yfir ráðuneytið á rúmu ári sem hann stjórnaði því. Lýsingar Farrows á niðurskurði og afleiðingum hans og tregðu Tillersons til að beita sér gagnvart fjárveitingarvaldinu bera vott um mikið skeytingarleysi.
Rúmu ári eftir að Trump varð forseti eru Bandaríkin án sendiherra í um 40 ríkjum, þar á meðal Íslandi.
Afgreiðsla öldungadeildarinnar á tillögum forsetans og utanríkisráðuneytisins um sendiherraefni tekur langan tíma. Í september 2017 var til dæmis lagt til við öldungadeildina að hún samþykkti Richard Grenell, fyrrv. utanríkisráðgjafa hjá Bush-stjórninni og síðar álitsgjafa hjá Fox-sjónvarpsstöðinni, sem sendiherra í Þýsklandi.
Grenell var þó ekki settur í embætti í Washington fyrr en 4. maí 2018. Sama dag og hann afhenti trúnaðarbréf sitt í Berlín, þriðjudaginn 8. maí, tilkynnti Trump ákvörðun sína um Íranssamninginn. Sendiherrann í Berlín rauk upp til handa og fóta og sagði á Twitter að nú skyldu þýsk fyrirtæki í Íran „strax draga saman seglin“ vegna yfirvofandi viðskiptabanns.
John Bolton segir að það fari eftir framgöngu Evrópuríkja hvort bandarískar viðskiptaþvinganir á Írana bitni á þeim. Mike Pompeo útilokar ekki samning við Evrópuríkin um samstöðu gagnvart Írönum. Bandaríkjastjórn voni að Evrópuríki ýti Írönum að nýju að samningsborðinu.
Donald Tusk, forseti leiðtogaráðs ESB, var ómyrkur í máli um Trump-stjórnina á blaðamannafundi í Búlgaríu 16. maí. Hann þakkaði þó Trump fyrir að neyða ESB-ríkin til að sjá hlutina eins og þeir væru. Síðan sakaði hann Bandaríkjastjórn um „geðþóttafulla ýtni“ með því að hverfa frá Íranssamningnum og leggja tolla á stál og ál. Segja mætti að með slíka vini þyrfti ESB ekki óvini.
Gallaður samningur
Í kosningabaráttunni 2016 sagði Trump Íranssamninginn frá árinu 2015 „versta samning allra tíma“. Að hann nýtti tækifæri til að segja Bandaríkin frá honum lá í augum uppi. Bandaríkjastjórn bendir á þessa galla á samningnum:
Eftirlitsmenn Sameinuðu þjóðanna megi ekki heimsækja hernaðarlega staði við eftirlitsstörf sín sem hljómi eins og brandari þegar málið snýst meðal annars um hvort hafin sé framleiðsla kjarnorkuvopna.
Samningurinn sé tímabundinn. Í honum felist í raun uppgjöf: Samþykkt hafi verið að Íran gæti orðið kjarnorkuveldi – bara ekki strax.
Samningurinn afnemi viðskiptahindranir gegn Íran. Tugir milljarða dollara streymi til landsins af frystum reikningum utan lands. Tekjur Írana aukist mikið þegar þeir hefji olíusölu að nýju. Fénu hafi einkum verið beint til hersins. Smíðaðar hafi verið eldflaugar og efnt til mikilla vopnakaupa. Þá hafi Íranar látið fé renna til fjölmargra erlendra hryðjuverkasamtaka. Þeir ögri og ógni nágrönnum sínum.
Trump á toppnum
Utanríkisráðuneytið, varnarmálaráðuneytið og þjóðaröryggisráðið leggja í púkkið hjá Bandaríkjaforseta. Í tíð Trumps er greinilegra en oft áður að forsetinn heimtar síðasta orðið. Nægir að nefna þrjú ný stórmál: flutning bandaríska sendiráðsins til Jerúsalem, örlög Íranssamningsins og fundinn með Kim Jong-un, harðstjóra N-Kóreu.
Lofið sem hlaðið var á Trump þegar Jerúsalem-sendiráðið var opnað mánudaginn 14. maí sannaði enn alúðina við að gleðja forsetann vegna ákvarðana hans.
Íranssamningurinn hangir í lausu lofti. Óhjákvæmilegt er að jarðtengja hann. Tekst Mike Pompeo að fá Trump til þess og friða Evrópumenn?
Sendinefnd frá S-Kóreu hitti Trump í Washington og tilkynnti síðan að hann ætlaði að hitta N-Kóreu-harðstjórann Kim. Tillerson utanríkisráðherra var ekki með í ráðum. Nú treystir Pompeo utanríkisráðherra á fyrrverandi samstarfsmenn sína hjá CIA við undirbúning fundarins. Fyrir tveimur dögum bárust svo fréttir um að Trump yrði að sleikja fýluna úr Kim vildi hann fundinn.
Hefðbundin diplómatía er á undanhaldi. Ef til vill birtist upphaf endaloka diplómatíunnar í öllu þessu brölti Donalds Trumps.