Trump fer sæll og glaður frá NATO-fundi
Morgunblaðið 13. ágúst 2018
Staða Íslands innan Atlantshafsbandalagsins hefur verið einstæð allt frá því að bandalagið var stofnað fyrir 69 ári. Íslendingar skuldbundu sig ekki, ein aðildarþjóðanna, til að stofna her vegna aðildarinnar. Jim Mattis, varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, á að hafa dregið athygli Donalds Trumps Bandaríkjaforseta að þessari staðreynd á fundi í Hvíta húsinu.
Trump hafi verið með lista yfir NATO-ríkin í höndunum. Við heiti hvers þeirra var tala sem sýndi útgjöld til hermála sem hlutfall af vergri landsframleiðslu. Þar stóð talan 0 við Ísland. Þetta þótti Trump undarlegt og hneykslaðist. Þá benti Mattis honum á að Íslendingar héldu ekki úti eigin herafla. Framlag þeirra til NATO væri annars eðlis. Lét Trump þar við sitja.
Bandaríkjaforseti sendi sumum stjórnarherrum NATO-ríkja bréf fyrir fundinn nú í Brussel um hækkun fjárframlaga þeirra til sameiginlegra varna. Katrín Jakobsdóttir, forsætisráðherra Íslands, fékk ekkert slíkt bréf.
Sérstaða Íslands innan NATO fólst lengi í því að íslenskur fulltrúi sat ekki í hermálanefnd bandalagsins. Meðal íslenskra embættismanna þótti herleysi ef ekki „hlutleysi“ Íslands innan NATO stangast á við setu í hermálanefndinni. Þetta breyttist árið 1985 þegar Geir Hallgrímsson, Sjálfstæðisflokki, var utanríkisráðherra og endurskilgreindi verkefni varnarmálaskrifstofu utanríkisráðuneytisins.
Í nóvember 1988 sendi Steingrímur Hermannsson, Framsóknarflokki, þáv. utanríkisráðherra, fastafulltrúa Íslands hjá NATO, Einar Benediktsson, í fyrsta sinn til fundar í kjarnorkuáætlananefnd NATO. Þar með hófu íslensk stjórnvöld virka þátttöku í öllum lykilnefndum bandalagsins.
NATO-fundurinn í Brussel nú í vikunni markar upphaf nýs kafla í aðildarsögu Íslands. Í fyrsta sinn sækir hann forsætisráðherra flokks sem lýsir í orði andstöðu við aðild að NATO.
Þáttur Trumps
Dagskrá leiðtogafundarins gaf Trump ekki tækifæri til opinberra yfirlýsinga. Fyrir fundinn bauð hann hins vegar Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóra NATO, í morgunverð í bandaríska sendiherrabústaðnum í Brussel. Í upphafi morgunverðarins lét Trump sjónvarpsmenn taka upp þriggja mínútna ræðu þar sem hann fór neikvæðum orðum um Þjóðverja. Þeir væru bandingjar Rússa vegna gaskaupa. Þeir ætluðu meira að segja að auka þau um nýja leiðslu sem Trump mótmælti. Svo ættu Bandaríkjamenn að verja Þýskaland gegn þessum sömu Rússum og kosta til þess stórfé.
Angela Merkel Þýskalandskanslari sagði við blaðamenn á leið inn í nýju NATO-höfuðstöðvarnar að hún vissi hvað væri að vera bandingi Sovétríkjanna enda hefði hún alist upp í Austur-Þýskalandi. Nú væri Þýskaland frjálst og þar tækju stjórnvöld eigin ákvarðanir á eigin forsendum. Orðin voru sneið til Trumps – hún þekkti óeðlilega afskiptasemi annarra ríkja.
Trump og Merkel hittust síðan á einkafundi síðdegis þennan sama dag og að honum loknum sagði Trump: „Samband okkar er mjög, mjög gott, stórgóður fundur, við ræddum um hernaðarmál og viðskipti.“
Áður en Trump hélt frá Brussel til London fimmtudaginn 12. júlí efndi hann til langs blaðamannafundar í Brussel. Hann taldi NATO-fundinn hafa heppnast „frábærlega“ vel. Hann hefði „trú á NATO“ enda hefðu ríkin aukið útgjöld sín til bandalagsins um 33 milljarða dollara frá því að hann krafðist meiri framlaga frá þeim árið 2017. Haldið yrði áfram á sömu braut. Innan bandalagsins ríkti „mikill samhugur“ það væri „mjög sterkt“ og „engin vandamál“. NATO væri miklu öflugri en það hefði verið áður en fundurinn hófst.
Eindreginn stuðningur Trumps við NATO fellur að skoðun öldungadeildar Bandaríkjaþings sem samþykkti með 97 gegn 2 atkvæðum stuðning við NATO þriðjudaginn 10. júlí.
Skýr ályktun
Áður en Trump hélt blaðamannafund sinn bárust fréttir um að boðað hefði verið til „neyðarfundar“ að ósk Trumps til að ræða kröfu hans um að ríkin stæðu við greiðsluskuldbindingar sínar. Haft var eftir heimildarmönnum að forsetinn hefði sagt að Bandaríkin yrðu að „fara sína leið“ ef ríkin borguðu ekki meira.
Þegar blaðamenn spurðu Trump út í þetta sagðist hann hafa lýst „mjög miklum vonbrigðum“ vegna lágra fjárframlaga til NATO en undirtektirnar hefðu verið á þann veg að fundurinn hefði verið „frábær“. NATO væri „miklu öflugra nú en fyrir tveimur dögum“.
Trump sagði að Jens Stoltenberg mundi gera betri grein fyrir þróun útgjalda til varnarmála og það gerði framkvæmdastjórinn með því að þakka Trump á lokablaðamannafundi sínum fyrir forystu hans við fjáröflun í þágu NATO. Útgjöld evrópskra NATO-ríkja og Kanada hefðu aukist um 41 milljarð dollara frá því að Trump tók við embætti. Öflug forysta Trumps á þessu sviði hefði aukið árvekni aðildarríkjanna og þau hefðu skuldbundið sig til að auka útgjöldin enn umtalsvert.
Haft var eftir Emmanuel Macron Frakklandsforseta að á „neyðarfundinum“ hefði ekki neitt verið samþykkt. „Ályktunin var birt í gær,“ sagði forsetinn. „Þar er 2% markmiðið árið 2024 staðfest. Það er allt.“
Macron vísar þarna til yfirlýsingar í 79 greinum (23 bls.) og styttri útdráttar með almennara orðalagi.
Í löngu útgáfunni er ályktað um flotamálefni. Þar segir að fyrir liggi hernaðarlegt mat á fjórum hafsvæðum: Eystrasalti, Svartahafi, Miðjarðarhafi og Norður-Atlantshafi. Lögð verði áhersla á æfingar á lykilsviðum sjóhernaðar, það er gagn-kafbátaaðgerða, landgönguaðgerða og vernd siglingaleiða. Þar er getið sérstaklega um Norður-Atlantshaf með vísan til liðs- og birgðaflutninga milli Norður-Ameríku og Evrópu.
Í ályktun fundarins segir að NATO myndi varanleg og órjúfanleg tengsl yfir Atlantshaf milli Evrópu og Norður-Ameríku sem miða að því að þjóðirnar standi saman gegn hvers kyns ógnum. Hluti þessa sé óbifanleg skuldbinding um gagnkvæmar varnir í samræmi við 5. gr. Atlantshafssáttmálans.
Textinn bendir ekki til neinnar sundrungar innan NATO enda er hann ekki fyrir hendi þegar litið er til frumhlutverks NATO.
Ísland utan deilna
Eins og sagði í upphafi stendur Ísland utan við þessar deilur um útgjöld til varnarmála. Framlag Íslendinga er annars eðlis. Í frétt sem forsætisráðuneytið sendi frá sér segist Katrín Jakobsdóttir í ræðu sinni hafa bent á mikilvægi þess „að nálgast öryggismál á breiðum grunni“ og stuðla beri „að friði með því að efla jöfnuð og jafnrétti, berjast gegn loftslagsbreytingum og leita friðsamlegra og pólitískra lausna í erfiðum deilumálum“.
Katrín sagði við fréttamann ríkisútvarpsins að til „töluvert hvassra orðaskipta“ hefði komið á lokafundinum.
Trump telur slík orðaskipti sér og NATO til tekna enda hafi útgjöldin til varnarmála aukist.
Þótt málstaðurinn skipti vissulega máli er Trump jafnvel meira í mun að vera í sviðsljósinu og geta nýtt sér fundi sem þessa til heimabrúks. Í því ljósi ber að skoða alla framgöngu hans, það skýrðist enn í Brussel. Tíminn frá því að hann segir allt ómögulegt þar til hann þakkar sér hve vel allt gengur getur verið ótrúlega stuttur.