Þinguppnám vegna bankasölu
Morgunblaðið, 30. apríl 2022.
Alþingi kom saman með hvelli að loknu páskaleyfi mánudaginn 25. apríl. Þingmenn vörðu fyrstu 40 mínútunum í þingsalnum þennan mánudag til að skamma forseta alþingis fyrir að kalla þá ekki saman fyrr til að ræða sölu á hlut ríkisins í Íslandsbanka. Ræddu þeir málið síðan áfram í óundirbúnum fyrirspurnum og til klukkan 02.30 aðfaranótt þriðjudags eftir munnlega skýrslu fjármála- og efnahagsráðherra.
Forsætisráðherra tók þátt í sérstakri þingumræðu um málið þriðjudaginn 26. apríl. Daginn eftir sátu forráðamenn bankasýslunnar fyrir svörum á opnum fundi fjárlaganefndar og fjármálaráðherra föstudaginn 29. apríl.
Fyrir söludag bréfanna í Íslandsbanka, 22. mars, var ferlið sérstaklega kynnt tveimur þingnefndum, efnahags- og viðskiptanefnd og fjárlaganefnd. Ákvæði í lögum um að binda kynninguna við tvær þingnefndir eru reist á því að óþarft sé að kalla alþingi sérstaklega saman sé það ekki að störfum þegar ákveðið er selja hlut ríkisins í banka.
Markmið laganna um bankasýsluna frá 2009 og um sölu á eignarhluta ríkisins í fjármálastofnunum frá 2012 var að skilja á milli pólitískrar stefnumótunar annars vegar og framkvæmdar og eftirlits hins vegar. Stefnumótunin og eftirlitið er í höndum fjármálaráðherra. Framkvæmdin hjá bankasýslunni. Hvor aðili um sig er sjálfstæður og ber sína ábyrgð.
Mynd: mbl.is
Skoðun fjármála- og efnahagsráðuneytisins er að umgjörð söluferlisins nú hafi verið hönnuð til þess að koma í veg fyrir að ráðherra gæti hyglað einstökum bjóðendum á kostnað annarra og að ómálefnaleg sjónarmið gætu ráðið för. Það markmið hafi náðist.
Fjármálaráðherra knúði bankasýsluna til að birta nöfn kaupenda. Seinagangur hennar vakti tortryggni. Ráðherrar reiddust og ákváðu um páskana að lögunum um bankasýsluna og sölu eigna ríkisins í fjármálastofnunum yrði breytt. Tryggja yrði opnara ferli og gagnsæi. Mátti skilja ýmsa stjórnarandstæðinga á þann veg að ráðherrar hefðu móðgað þá með því að vinna að málinu yfir páska og kynna afstöðu sína. Var ákæra fyrir landsdóm jafnvel nefnd.
Listinn yfir kaupendur setti allt á annan endann, opnaði gömul hrunsár og kynti undir hörðum og persónulegum árásum á fjármála- og efnahagsráðherra sem átti enga aðild að vali á kaupendum.
Fjármálaeftirlit seðlabankans rannsakar nú að eigin frumkvæði starfshætti þeirra fimm innlendu söluaðila sem bankasýslan valdi til að vinna að útboðinu. Fjármála- og efnahagsráðherra fór þess formlega á leit við ríkisendurskoðun 7. apríl að hún kannaði og legði mat á hvort salan 22. mars hefði samrýmst lögum og góðum stjórnsýsluháttum.
Meira að segja sú aðferð að nýta eftirlitsstofnanir, annars vegar í umsjón seðlabankans og hins vegar alþingis, er illa séð af stjórnarandstöðunni. Undrun vekur að stjórnarandstaðan ákveði að veikja traust almennings á ríkisendurskoðun. Þingmenn hennar leggjast gegn því að beðið verði niðurstöðu stofnunarinnar áður en ákvörðun er tekin um hvort frekari rannsókna sé þörf.
Árið 1986 var ríkisendurskoðun flutt undir vald alþingis. Minnt var á að stjórnarskráin færði alþingi vald til að ákveða fjárveitingar. Á vegum löggjafans ætti að skoða hvernig framkvæmdarvaldið stæði að meðferð þessa fjár.
Tekjur af sölu bréfa ríkisins í Íslandsbanka nema rúmum 100 milljörðum og enn á ríkið um 42,5% í bankanum. Ríkissjóður hefur haft mikinn hag af því að útboðið nú raskaði ekki stöðunni á markaði með hlutabréf Íslandsbanka. Bréf í bankanum hafa hækkað umfram 100 milljarða hækkunina sem varð á þeim í fyrra. Furðulegt er að heyra þingmenn tala á þann veg að ekki sé rétt að ríkisendurskoðun leggi mat á þetta allt sérstaklega.
Í starfsáætlun alþingis er mælt fyrir um hlé á þingfundum næstu tvær vikur, fram yfir sveitarstjórnarkosningar. Þetta er gert af tillitssemi við þá sem kynna kjósendum í sveitarfélögunum sjónarmið sín. Spurningin er hvort öllu hafi verið snúið á hvolf vegna bankasölunnar til að draga athygli frá málstað upphlaupsflokkanna í sveitarstjórnum, þó einkum Reykjavík.
Innan lítilla þingflokka stjórnarandstöðunnar er mikil samkeppni um að komast í sviðsljósið. Fyrir réttum mánuði flutti píratinn Andrés Ingi Jónsson sex ræður sama daginn um fundarstjórn forseta. Í mars var alls talað í um sjö klukkustundir um fundarstjórn forseta í þingsalnum. Líkur á að fá athygli á samfélags- eða fjölmiðlum ræðst því miður oftar af fúkyrðum eða frekju í ræðustólnum en því sem snýr að efni þingmála.
Þá er staðreynd að á fyrsta þingi eftir kosningar eru oft meiri upphlaup einstakra þingmanna en þegar skapast hefur jafnvægi í hópi þeirra. Andrés Ingi er til dæmis að skapa sér sess í nýjum þingflokki. Kristrún Frostadóttir nýtti sér bankasöluna í von um forystusess í Samfylkingunni. Sama má segja um Sigmar Guðmundsson í þingflokki Viðreisnar.
Sé litið á endurnýjun þingmanna hér er hún mikil og hröð miðað við það sem almennt er í öðrum þingum. Í kosningum 2007 voru 38% þingmanna nýir en 42,9% í hvorum kosningum fyrir sig, 2009 og 2013. Í kosningunum 2016 var endurnýjun á þingi 50,8%. Þá var mynduð stjórn sem sat aðeins í nokkra mánuði, þar til einn stjórnarflokkanna, Björt framtíð, bugaðist. Árið 2017 var endurnýjun þingmanna 30,2% og nú í september 2021 42,9%.
Stofnanaminni setur lítinn svip á umræður upphlaupsmála á þingi. Ræðumenn láta vaða á súðum um aukaatriði og einstaklinga. Fundarstjórn og viðvera ráðherra eiga huga þeirra.