Þingmenn dýpka varnarmálaumræður
Morgunblaðið, laugardagur, 25. mars 2023.
Xi Jinping Kínaforseti og Vladimir Pútin Rússlandsforseti sögðust hafa stofnað til varanlegs efnahagssamstarfs milli þjóða sinna þegar þeir hittust í Moskvu þriðjudaginn 21. mars. Rússar ætla að selja meiri orku til Kína og kínversk fyrirtæki ætla að láta meira að sér kveða í Rússlandi. Markmið forsetanna er að hindra að vestræn ríki geti raskað efnahag þjóða þeirra með refsiaðgerðum.
Orkulindir Rússa, olíu- og gaslindir, eru mestar á norðurslóðum. Þess vegna mun þetta varanlega samstarf sem forsetarnir kynntu óhjákvæmilega hafa áhrif fyrir öll ríki sem átt hafa aðild að Norðurskautsráðinu með Rússum.
Skilin sem orðið hafa milli NATO-þjóðanna og Rússa á meginlandi Evrópu teygja sig nú í Norður-Íshafið. Afhroðið sem landher Rússa hefur beðið á vígvellinum í Úkraínu verður til þess að áhersla Rússa á kjarnorkuherafla sinn eykst. Meginstyrkur hans er á norðurslóðum austan við landamæri Noregs á Kólaskaganum. Kjarnorkukafbátar með langdrægar kjarnaflaugar sveima um norðurhöfin og rússneska brjóstvörnin teygir sig að norðausturodda Íslands.
Gömul mynd yfir nýframkvæmdasvæði Íslenskra aðalverktaka á öryggissvæðinu á Keflavíkurflugvelli (mynd; vefsíða ÍAV).
Aukin hernaðarleg umsvif Rússa samhliða vaxandi nýtingu auðlinda í hánorðri sýna hve íshafið og siglingaleiðir þar skipta rússneska ráðamenn miklu. Þeir og forystumenn annarra ríkja í Norðurskautsráðinu tala þó gjarnan um svæðið sem lágspennusvæði þegar rætt er um öryggismál. Yfirlýsingum í þá veru fækkar og hljóma nú sem öfugmæli í eyrum margra.
Við blasir háspenna þegar olía og gas í norðri er helsta söluvara Rússa til Kínverja svo að þjóðirnar geti staðið á eigin fótum þótt vestræn ríki grípi til efnahagslegra refsiaðgerða. Yfirlýsingar eftir fundina í Moskvu bera keim af hótunum um að framvegis haldi ekkert aftur af einræðisríkjunum tveimur.
Norræn viðhorf í öryggismálum hafa gjörbreyst á innan við einu ári. Af fjölmörgu sem má tíunda skulu nefnd sex atriði:
1. Finnar og Svíar hafa sótt um aðild að NATO.
2. Norðmenn hafa hækkað viðbúnaðarstig herafla síns og aukið varnir gegn skemmdarverkum á hafi úti.
3. Danir leggja nú mun meiri áherslu á varnir Grænlands og Færeyja en þeir hafa nokkru sinni gert.
4. Ákveðið hefur verið að opna ratsjá í þágu NATO í Færeyjum sem lokað var árið 2007.
5. Kynntar hafa verið hugmyndir um að Danir ætli að breyta flugvellinum í Syðri-Straumfirði á Grænlandi í herstöð á næsta ári.
6. Norrænu ríkin fjögur, án herlausa Íslands, hafa mótað samræmda varnaráætlun og vilja norrænt herstjórnarsvæði í NATO.
Þetta eru aðeins dæmi, listinn gæti orðið miklu lengri. Hvar stendur Ísland í þessu tilliti?
Þriðjudaginn 22. mars ræddu þingmenn árlega skýrslu utanríkisráðherra. Þórdís Kolbrún Reykfjörð Gylfadóttir sagði að við hefðum treyst stöðu okkar innan NATO og aukið samstarfið við ríkin sem standa að sameiginlega viðbragðsliðinu í norðri (JEF) og og norræna varnarsamstarfinu (NORDEFCO). Við hefðum aukið samstarfið og samtalið við Bandaríkin og þar væri ýmislegt í vinnslu sem mundi „birtast okkur á næstu misserum og endurspegla þær breytingar sem eru að eiga sér stað í kringum okkur“. Það þýddi að við mundum þurfa að gera ákveðnar breytingar hér.
Þá tók ráðherrann undir með Loga Einarssyni, talsmanni Samfylkingarinnar í umræðunum, um „að það væri gott og heilbrigt fyrir almenning og fyrir stjórnmálin að við tækjum dýpra samtal um það hvaða breytingar hafa átt sér stað. Hvað þýða þær fyrir Ísland? Hvað þýða þær inn á við en ekki síður þegar kemur að hlutverki okkar út á við?“
Sem svar við spurningu Þorgerðar Katrínar Gunnarsdóttur, formanns Viðreisnar, sagðist utanríkisráðherra „fagna mjög þingmannamáli um að koma á fót einhvers konar vettvangi til að dýpka umræðu um öryggis- og varnarmál“. Þarna vísaði hún til tillögu þingmanna Sjálfstæðisflokksins um rannsóknasetur um öryggis- og varnarmál. Ráðherrann vísaði að nýju til NATO, JEF og NORDEFCO auk Bandaríkjamanna og sagði það mat þessara aðila að við þyrftum ekki fasta viðveru herafla hér og hún sagði: „Hversu trúverðugt væri það ef við myndum finna upp á því hér að segja: Heyrðu, það er reyndar okkar mat út frá umræðum á vettvangi sem við höfum komið á fót að við þurfum mörg hundruð manna herlið á Keflavíkurflugvelli?“
Þessi orðaskipti ráðherrans og helstu talsmanna stjórnarandstöðunnar í öryggis- og varnarmálum stuðla að því að dýpka umræðurnar og koma þeim á hreyfingu.
Í setningarræðu á landsfundi Vinstri-grænna (VG) 17. mars talaði Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra um „viðhaldsframkvæmdir“ á Keflavíkurflugvelli. Í skýrslu utanríkisráðherra segir einnig frá nýframkvæmdum. Raunar er þetta mesta uppfærsla á varnarmannvirkjum á vellinum frá því á níunda áratugnum þegar Alþýðubandalagið (forveri VG) var í ríkisstjórn.
Á alþingi boðaði utanríkisráðherra að frekari breytingar á framkvæmd varnarmála væru í vændum þótt ekki yrði um varanlega dvöl herafla að ræða.
Að því kemur fyrr en síðar að ríkisstjórnin verður að taka ákvarðanir vegna áætlana Atlantshafsherstjórnar NATO í Norfolk. Þá er einnig nauðsynlegt að fyrir liggi hvernig Ísland tengist nýrri sameiginlegri norrænni herstjórn innan vébanda NATO.
Öll óvissa um þetta er óviðunandi. Það er fagnaðarefni að umræður um þessi mál urðu opnari á alþingi síðastliðinn þriðjudag.
Framhald þeirra verður að taka mið af meginstraumum alþjóðamála þar sem samstarf Rússa og Kínverja vegur þungt og ekki síst í norðri.