Sturlunga Óttars
Bækur - Sagnfræði - Morgunblaðið, laugardagur 8. maí 2021
Sturlunga geðlæknis ****- eftir Óttar Guðmundsson. Skrudda, 2020. 239 bls., myndskreytt, nafnaskrá.
Þeir sem sökkva sér niður í Sturlungu hafa hver sína skoðun á verkinu. Sitja má lengi á rökstólum um efni verksins í viðleitni til að brjóta það til mergjar. Skoðanir á efninu jafnmargar og túlkendurnir.
Er þetta ekki einmitt einkenni meistaraverka? Hver var tilgangur Sturlungu? Hvers vegna kaus Sturla Þórðarson (f. 1214, d. 1284) að lýsa frændum sínum og ófriði milli þeirra á þennan hátt? Er unnt að greina það til hlítar?
Þegar Magnús Jónsson prófessor beitti sér fyrir útgáfu Sturlungu í tveimur bindum árið 1946 var tilgangur hans að svala fróðleiksþorsta lesenda á miklu auðveldari hátt en áður hafði verið gert. „Það, sem þurfti, var að láta lesendur Sturlungu fá nógu kunnuga og fróða fylgdarmenn um þetta völundarhús, fylgdarmenn, er svarað gætu spurningum og reist nógu skýr merki við vegi og vegamót,“ segir Magnús í formála annars bindis útgáfunnar frá 1946.
Óttar Guðmundsson geðlæknir gerist fróður fylgdarmaður og tekur sér fyrir hendur að fara læknishöndum um texta Sturlu í bókinni Sturlunga geðlæknis . Hann birtir lesendum bókar sinnar sýn læknisins á einstaklinga í verkinu. Hann setur Sturlungu einnig í nýjan búning, brýtur hana upp til að bregða samfelldri birtu á einstaklinga og atburði.
Óttar segir Sturlungu skrifaða „í símskeyta- og annálastíl“. Bókin geymi fjölda styttri sagna og komi nokkrir höfundar að ritun hennar. Lesa verði persónulýsingar á milli línanna, eiginlegar mann- og útlitslýsingar séu fáar, einstökum persónum sé ekki fylgt eftir gegnum æviskeiðið heldur sé rakin atburðasaga þar sem menn komi mismikið við sögu. Litlu rými sé eytt til að lýsa tilfinningum fólks.
Þrátt fyrir þessa annmarka á persónulýsingum í Sturlungu ræðst Óttar í að beita aðferðum geðlæknis við greiningu á mörgum sem koma við sögu. Þar er af nógu að taka. Í upphafi bókarinnar birtir Óttar skrá yfir „helstu persónur Sturlungu“. Á listanum eru 98 nöfn á sex blaðsíðum. Hann segir um hlutverk geðlæknisins:
„Menn þurfa að ráða í hegðun og svipbrigði auk þess að hlusta á það sem sagt er og túlka á besta hátt. Bók eins og Sturlunga skýrir frá hegðun og háttalagi fólks og samskiptum þess innbyrðis. Geðlæknirinn rýnir í þetta og túlkar síðan út frá skilmerkjum fræðanna. Þessar túlkanir verða aldrei eins og vísindi excelskjalanna heldur alltaf umdeilanlegar. Sennilega munu engir tveir geðlæknar túlka Sturlungu á sama veg vegna þess hversu persónulegar slíkar vangaveltur eru.“ (s. 18.)
Á hnitmiðaðan hátt setur Óttar þennan ramma utan um verk sitt. Þessi bönd halda honum þó ekki alltaf. Stundum vegna eigin frændsemi við Sturlunga eða hann færir frásögnina inn í samtímann til að bregða á hana meiri birtu. Hann segist til dæmis sem unglingur ekki hafa hatað neinn mann meira en Gissur jarl Þorvaldsson. Hann vissi af einum samtímamanni með því nafni og skildi ekki hvernig hann gat heitið því og átti bágt með að ávarpa hann. Skoðun Óttars á Gissuri hefur breyst með árunum og hann metur nú og ber virðingu fyrir „pólitískum hæfileikum hans og kaldrifjaðri greind“.
(s. 229.)
Texti Óttars er skipulega og skýrt fram settur í stuttum efnisköflum þar sem áliti eða hugleiðingum geðlæknisins er skotið inn á milli. Jóhanna V. Þórhallsdóttir gerir myndskreytingar og kápu bókarinnar sem skapa textanum loft en minna jafnframt á alvarleika þess sem um er skrifað. Nafnaskrá er í bókinni.
Með stuttum bakþönkum í Fréttablaðinu hefur Óttar áunnið sér hylli stórs hóps lesenda sem kann að meta að hann hikar ekki við að segja skoðanir sínar umbúðalaust án tillits til þess hvort þær falla að pólitískum rétttrúnaði eða ekki. Oft er þetta ögrandi og Óttar beitir sömu aðferð við greiningu á söguhetjum Sturlungu. Lýsingarnar eru óvægnar á frillulífi, hrottaskap og vígaferlum.
Bók Óttars er vel skrifað sjálfstætt verk sem stendur vel fyrir sínu hvort sem menn eru sammála honum eða ekki. Hann bregður eigin sýn á ólgandi líf Sturlungu og kveikir örugglega áhuga einhverra lesenda á að sækja í ótæmandi uppsprettuna sjálfa og svala sér á henni.