Skín við sólu Skagafjörður
Morgunblaðið, 13. janúar 2022
Byggðasaga Skagafjarðar X. bindi *****
Ritstjóri Hjalti Pálsson frá Hofi. Innb. 394 bls., ríkulega myndskreytt. Útgefandi: Sögufélag Skagfirðinga, Sauðárkróki, 2021.
Í 26 ár hefur Hjalti Pálsson sagnfræðingur frá Hofi ritstýrt og verið aðalhöfundur Byggðasögu Skagafjarðar . Tíunda og lokabindi hennar kom út haustið 2021. Það er um Hofsós, Grafarós, Haganesvík, Drangey og Málmey auk fornbæjatals, skráa yfir selstöður, húsmannsbýli, tómthús og mannakofa. Þá er ljósmyndaskrá á sex bls., bæjarnafnaskrá á sjö bls. og skrá yfir kort. Orð og hugtök eru skýrð og birtur listi yfir styrktaraðila. Alls eru þetta með formálum 394 bls. í stóru litprentuðu broti. Umbrotið er margþætt, unnið í Nýprenti á Sauðárkróki en bókin er Svansvottuð og prentuð í Lettlandi. Góður og veglegur gripur.
Auk Hjalta Pálssonar eru Egill Bjarnason og Kári Gunnarsson höfundar þessa bindis, Kristján Eiríksson skrifar kaflann um Drangey.
Hjalti ritar ítarlegan formála og lýsir útgáfu Byggðasögu Skagafjarðar frá upphafi. Hann var ráðinn ritstjóri verksins í september 1995 en fyrsta bindið kom út árið 1999. Hjalti kom sér upp „ákveðinni grind“ fyrir verkið og hefur verið stuðst við hana síðan: landlýsing, staðsetning jarðar, byggingar, búhættir, eignarhald, gamlar jarðlýsingar og jarðarmat. Sagt er frá sögulegum þáttum sem tengjast jörðum og mikil áhersla er lögð á að tilgreina öll fornbýli, stekki, kvíar og selstöður upp til fjalla og dala.
Hjalti segir að leitin að því sem er horfið hafi verið ákaflega tímafrek. Það gat tekið fjóra daga að finna einn fornbæ og á fimmta degi hafi fornleifafræðingur bæst í hópinn til rannsóknar og tímasetningar. Mikil fróðleiksfýsn einkennir ritið og mörgum steinum hefur verið velt, í orðsins fyllstu merkingu, til að allar lýsingar séu sem bestar og mestar.
Byggðasagan er uppflettirit um 676 jarðir auk þess sem meira en 400 fornbýla frá eldri tíð er getið. Bækurnar 10 eru samtals 4.620 blaðsíður með rúmlega 5.080 myndum og kortum – í 10. bindinu eru 420 ljósmyndir, kort og teikningar.
Þorgils Jónasson sagnfræðingur hefur frá árinu 2010 unnið með hléum að gerð nafnaskrár fyrir verkið í heild. Að minnsta kosti 25.000 nöfn verða í skránni og birtist hún stafræn á heimasíðu Sögufélags Skagfirðinga, að líkindum strax í ár.
Hér er um sannkallaða fróðleiksnámu að ræða. Hún hlýtur að kveikja frekari athuganir á mannlífi í fortíð og samtíð þegar fram líða stundir.
Samhliða lýsingum á lands-, búskapar- og atvinnuháttum er skotið inn annars konar fróðleiksmolum til að krydda frásögnina. Má þar nefna þennan um forystusauði sem hafður er eftir Skúla Magnússyni (1711-1794) landfógeta:
„Jeg er vottur að því, að Skagafjarðardala bændur, brúkuðu með rekstrum sínum í Hofsós, sem er hjer um bil 2 dagferðir, 2 til 3 forustu sauði, og hvar þeir bentu þeim á Vatnsföllin, fóru þessir strax útí á undan, og þegar kom á Hofsós bakka, skildu sig sjálfir frá rekstrinum, hvíldu sig þar litla stund, og gengu fylgdar og mannlausir aptur heim til sín fram í dal, og [svo] tveggja daga fresti, eins og ferðin áfram varað hafði.“ (26)
Þegar Skúli fógeti heimsótti Hofsós hafði þar verið stunduð verslun að minnsta kosti í 200 ár en þar er einn elsti verslunarstaður sem enn heldur velli í landinu. Elsta heimildin um kaupstað við Hofsós er frá 1553. Í frásögninni birtast kostir forystusauða. (Í Fræðasetri um forystufé á Svalbarði við Þistilfjörð má fá mikinn fróðleik um þessa kostagripi.)
Hofsós var einn þriggja staða á Norðurlandi þar sem danska einokunarverslunin hafði aðsetur sitt, 1602-1787, hinir voru Akureyri og Skagaströnd. Síðasti einokunarkaupmaðurinn á Hofsósi var Johan Høwisch en hann var einnig fyrsti eigandi eftir verslunarfrelsið. Tveir systursynir hans, Jakob og Due Havsteen, tóku við kaupstjórn á Hofsósi, líklega árið 1804. Yngsti sonur Jakobs var Jörgen Pétur Hafstein (f. 1812), amtmaður á Möðruvöllum, faðir Hannesar Hafstein, sem varð fyrstur ráðherra á Íslandi árið 1904.
Rifjað er upp þegar Vesturfarasetrið var opnað þar 7. júlí 1996 að frumkvæði Valgeirs Þorvaldssonar frá Vatni, hátíðina sóttu um eitt þúsund manns. Öllum gömlum húsum á Hofsósi eru gerð skil með myndum og texta og einnig sundlauginni sem Lilja Pálmadóttir á Hofi og Steinunn Jónsdóttir í Bæ kostuðu og opnuð var 27. mars 2010. Um Hofsós er fjallað á 126 bls. í bókinni.
Saga Grafaróskaupstaðar hófst með verslun þar árið 1835 en þar féll allt í auðn í árslok 1932. Þegar skoðaðar eru myndir og lýsingar á aðstöðu á sjó og í landi þarna er ótrúlegt að þar skyldi stunduð verslun. Vildu menn greinilega nokkuð á sig leggja til að skapa samkeppni við kaupmennina á Hofsósi.
Meðal kaupmanna í Grafarósi var Skotinn Peter Lindsay Henderson frá Glasgow sem rak þar verslun frá 1861 til 1870 þegar fyrirtækið varð gjaldþrota:
„Skagfirðingum þóttu mikil viðbrigði að versla við Henderson sem innleiddi ýmis nýmæli í verslunarháttum. Vörur hans þóttu vandaðri en áður höfðu verið í boði hjá dönskum, og sem meira var, einnig ódýrari. Henderson seldi öllum á sama verði en venja hafði verið að stórbændur fengju varning ódýrar en almúginn. Vöruverð var hið sama allt árið hjá Henderson en danskir höfðu þann sið að hækka vörur strax að lokinni kauptíð á haustin.“ (178)
Fastaverslun hófst ekki í Haganesvík fyrr en um aldamótin 1900. Höfnin varð löggilt árið 1902 og komst inn á strandferðaáætlunina. Árið 1966 hætti strandferðaskipið Skjaldbreið ferðum til Haganesvíkur og þar með lögðust niður reglubundnar siglingar þangað. Næstu fimm ár eða svo höfðu strandferðaskip þar aðeins óreglulega viðkomu. (321)
Saga verslunar í Haganesvík er rakin þar til hún fluttist að Ketilási í Fljótum 14. júlí 1978.
Hér hefur aðeins verið nartað í toppinn á því sem segir um þessa þrjá verslunarstaði í bókinni. Í annáli um Haganesvík hafa dagsetningar eitthvað brenglast þegar sagt er frá sjóslysi árið 1920 og að 2. ágúst hafi tólf menn af norskum selfangara róið á tveimur bátum inn á Haganesvík. Var sagt að skip þeirra hefði sokkið deginum áður, síðar í textanum segir hins vegar að 30. ágúst hefði skipið búist til heimferðar með 1033 seli um borð. (319)
Kristján Eiríksson gerir Drangey góð skil. Henni er lýst sem arðsamasta stað í Skagafirði um aldir. Hólastóll átti eyjuna og höfðu héraðsmenn rétt á að stunda fuglaveiðar við hana gegn gjaldi til stólsins. Eignir hans voru seldar árið 1802 og keypti Jakob Havsteen í Hofsósi Drangey fyrir 105 ríkisdali en Havsteen-ættin seldi eyjuna Skagafjarðarsýslu 1885 og var eyjan eftir það leigð einstökum mönnum sem höfðu rétt til að halda þar fé og heyja og stundum einnig síga í bjarg til fugls og eggja. Inn á ljósmyndir af Drangey hafa verið skráð örnefni lesendum til glöggvunar en þeim er lýst af nákvæmni í textanum.
Búið var í Málmey þar til hún fór í eyði árið 1952 en árið 1944 keypti ríkissjóður hana og árið 2020 er eyjan skráð í eigu Vita- og hafnarmálastofnunar ríkisins segir á bls. 225. Sú stofnun fór hins vegar undir Vegagerðina árið 2013 og má því skilja þetta svo sem hún fari nú með eignarhald á Málmey.
Eyjan er klettum girt á alla vegu. Hæsti punktur hennar, Kaldbakur, er 156 metrar. „Þaðan mun sjást í góðu skyggni norður til Grímseyjar og vestur til Hornbjargs, sem ber yfir Skagatá. Til suðurs gefur sýn til Hofsjökuls og ber jökulbunguna austan við Mælifellshnjúk.“ (227)
Nafnið Málmey er einstakt á landinu. Samnefnd eyja er á Óslóarfirði og önnur stór eyja undan strönd Svíþjóðar. Malm á sænsku þýðir sendin slétta. Málmey er að stærstum hluta úr sandsteini (móbergi) og jarðvegur víða sendinn. Gæti það skýrt nafn hennar Malmey (Sandey), sem síðar varð Málmey. (225)
Bjarni Maronsson, formaður útgáfustjórnar byggðasögunnar, segir að með henni sé ofinn þráður milli fortíðar og nútíðar í Skagafirði, hann nýtist þeim sem hafi vit og vilja til að nýta sér fróðleik og reynslu kynslóðanna til að mæta viðfangsefnum líðandi stundar.
Undir þetta skal tekið af heilum hug. Byggðasaga Skagafjarðar er einstakt þrekvirki sem ber Skagfirðingum lofsamlegan vott um óbilandi ræktarsemi við byggð sína, sögu hennar og þá sem þar hafa búið.