Sérstaða vegna kóngsbænadags
Morgunblaðið, aðfangadagur 24. desember 2022
Annar jóladagur er eini lögboðni frídagur launþega um hátíðirnar að þessu sinni. Fyrir utan sunnudaga er enginn annar rauður dagur í almanakinu nú um þessi jól og áramót.
Þriðji í páskum, jólum og hvítasunna voru almennir frídagar hér þar til breyting var gerð á dönsku helgidagalöggjöfinni 1771 í tíð Kristjáns 7. Voru þessir dagar og þrettándi dagur jóla afhelgaðir að tillögu nefndar sem kom til sögunnar áður en Johann Friedrich Struensee (1737-1772), þýskur líflæknir konungs, varð raunverulegur stjórnandi ríkisins.
Almenni bænadagurinn (d. store bededag) var heimasmíðaður í
Danmörku. Kristján 5. fyrirskipaði árið 1686 að hann skyldi haldinn
hátíðlegur í kirkjum fjórða föstudag eftir páska. Upphaflegur
tilgangur dagsins var að tryggja að fólk kæmi ódrukkið til kirkju og
bæðist fyrir, fasta hófst klukkan 18.00 daginn áður. Dagurinn
festist í sessi í Danmörku, Færeyjum (dýri biðidagur) og Grænlandi
(tussiarfissuaq).
Hér mæltist dagurinn illa fyrir og var kallaður
kóngsbænadagurinn. Í heitinu birtist sá misskilningur að
dagurinn væri helgaður bænum fyrir konungi þótt fyrir honum væri
beðið í hverri messu. Mörgum þótti líka óbærilegt að neyðast til að
svelta. Til varð þessi vísa:
Innan sleiki ég askinn minn
ekki er fullur maginn.
Kannast ég við kreistinginn
kóngs- á bænadaginn.
Séra Bjarni Sigurðsson frá Mosfelli skrifaði um afhelgun kóngsbænadagsins hér í blaðið 4. maí 1986, þrjú hundruð árum eftir að dagurinn var helgaður. Sr. Bjarni rifjar upp að tveir þingmenn lögðu árið 1893 fram frumvarp um afnám fimm helgidaga. Þeir voru annar í páskum og hvítasunnu, skírdagur, uppstigningardagur og kóngsbænadagur.
Máli sínu til stuðnings töldu flutningsmenn að líta bæri til fordæma frá öðrum þjóðum þar sem þessir dagar væru ekki helgidagar, voru Skotar nefndir sérstaklega til sögunnar. Þá bæri þessa helgidaga einnig upp á þeim tíma árs þegar þjóðin mætti alls ekki verða af þeirri vinnu og afurðarýrnun sem fylgdi helgihaldinu.
Gagnrök voru meðal annars þau að helgidaga mætti nota til margra þarflegra hluta, til dæmis til að kynna sér bókmenntir. Fækkun helgidaga mundi jafnframt fækka messum víða um land og særa trúarvitund fólks. Þá bæri að líta til þess að annars staðar væru þjóðir að fjölga hvíldardögum og hvíldarstundum.
Þingnefnd klofnaði í málinu. Allir vildu afnema kóngsbænadaginn og standa vörð um skírdag og uppstigningardag. Meiri hluti nefndarinnar vildi á hinn bóginn afhelga bæði annan í jólum og annan í hvítasunnu.
Við lokaafgreiðslu málsins á þingi var samþykkt að afhelga einn dag, kóngsbænadaginn. Minningin um daginn lifir þó enn innan íslensku þjóðkirkjunnar. Biskup hennar ákvað um miðja síðustu öld að innleiða almennan bænadag og er hann fimmti sunnudagur eftir páska, á svipuðum tíma og kóngsbænadagurinn forðum. Í Almanaki Þjóðvinafélagsins er kóngsbænadagsins jafnan getið.
Í lögum um frið vegna helgihalds frá 2019 segir að helgidagar þjóðkirkjunnar séu sunnudagar, nýársdagur, skírdagur, föstudagurinn langi, páskadagur, annar dagur páska, uppstigningardagur, hvítasunnudagur, annar dagur hvítasunnu, aðfangadagur jóla frá kl. 18, jóladagur og annar dagur jóla. Helgidagarnir hafa með öðrum orðum ekki breyst hér á landi frá því að kóngsbænadagurinn var afhelgaður 1893.
Tilgangur helgidagalaganna hefur hins vegar breyst. Nú er ekki lengur markmið þeirra að tryggja fólki frið, ró, næði og tiltekna afþreyingu á helgidögum þjóðkirkjunnar heldur að veita sem mest svigrúm til veraldlegra athafna án þess að trufla guðsþjónustu, kirkjulegar athafnir eða annað helgihald með hávaða eða öðru því sem andstætt er helgi viðkomandi athafnar. Frítökurétt og hvíldartíma launafólks á að tryggja í samningum stéttarfélaga við vinnuveitendur.
Við myndun ríkisstjórnar í Danmörku fyrir rúmri viku var gerð atlaga að einum helgidegi og er almennt talið að hann sé stórbeðudagurinn, kóngsbænadagurinn. Í 60 bls. stjórnarsáttmálanum er að finna ákvæði um að ríkisstjórnin ætli að leggja fram frumvarp um að fækka helgidögum um einn frá og með árinu 2024 án þess að laun hækki, tekjur af vinnu dagsins renni til danska hersins enda þurfi að efla varnir þjóðarinnar vegna stríðsins í Úkraínu.
Var gagnrýnt að nota sem rök fyrir fækkun helgidaga að útgjöld til varnarmála skyldu hækka. Verður næst vegið að skírdegi til að minnka biðlista í heilbrigðiskerfinu eða hækka laun hjúkrunarfræðinga? var spurt. Og einnig hvers vegna ríkisstjórnin hefði ekki boðað flutning kóngsbænadagsins til föstudagsins eftir uppstigningardag, hann væri þegar orðinn að frídegi í mörgum skólum og bönkum. Með því hefði ríkisstjórnin á mildari hátt halað inn daglaun fyrir herinn.
Uppnámið leiddi til þess að danska stjórnin dró í land varðandi launalausa vinnuframlagið.
Þetta er ekki fyrsta tilraunin í Danmörku til að hrófla við kóngsbænadeginum, heimatilbúna danska helgideginum. Það hefur meðal annars verið reynt árangurslaust við gerð kjarasamninga. Dagurinn kann að hafa glatað trúarlegu gildi sínu eða markmiðinu um að menn skuli biðjist fyrir ódrukknir, hann er hins vegar hluti af danska þjóðararfinum og því er erfitt að hrófla við honum, að minnsta kosti bótalaust.
Hér mistókst árið 1893 að afhelga annan jóladag og enginn stjórnmálamaður hefur reynt það síðan, þess njótum við nú á mánudaginn. Gleðjumst jafnframt yfir inntaki jólanna, fæðingu frelsarans. Gleðileg jól!