Samstaða um sérstöðu Íslands í NATO
Morgunblaðið 5. apríl 2019
Þess er minnst um þessar mundir að 4. apríl 2019 voru 70 ár liðin frá því að utanríkisráðherrar 12 landa komu saman í Washington og rituðu undir Atlantshafssáttmálann, stofnskrá Norður-Atlantshafsbandalagsins (NATO).
Utanríkisráðherra Íslands, Bjarni Benediktsson, var meðal ráðherranna 12. Að baki ákvörðuninni um aðild Íslands stóðu þingmenn úr Alþýðuflokki, Framsóknarflokki og Sjálfstæðisflokki. Kommúnistar og fleiri andstæðingar NATO-aðildarinnar réðust á Alþingishúsið 30. mars 1949 í von um að hindra að þingmenn gætu afgreitt aðildartillöguna. Fyrir atbeina lögreglu með liðstyrk varaliðs almennra borgara tókst að hrinda árásinni.
Íslendingar gengu í NATO án skuldbindinga um að stofna eigin her eða að erlendur her yrði í landi þeirra á friðartímum. Þróun alþjóðastjórnmála varð á þann veg að í maí 1951 var gerður tvíhliða varnarsamningur Íslendinga og Bandaríkjamanna innan ramma NATO-aðildarinnar. Samningurinn er enn í fullu gildi. Í krafti hans voru bandarískir hermenn í varnarstöðinni á Keflavíkurflugvelli, Keflavíkurstöðinni, frá maí 1951 til 30. september 2006.
Miklir umbrotatímar
Þetta voru miklir umbrotatímar á alþjóðavettvangi og hart tekist á um hugmyndafræðileg málefni. Sókn kommúnista til ítaka og áhrifa í lýðræðislöndunum var markviss og vel skipulögð. Þetta átti jafnt við um Ísland og önnur lýðfrjáls ríki eins og fræðimenn hafa lýst. Markmiðið var að sannfæra almenning um að sósíalísk þjóðfélagsskipan stæði kapítalismanum framar.
Vekur undrun hve margir menntamenn létu blekkjast af sósíalískri stefnu fátæktar og kúgunar sem lagði tugi ef ekki hundruð milljónir manna að velli.
Átökin um aðildina að NATO og varnarsamninginn við Bandaríkin voru lengi hörð hér á landi. Í raun var þetta átakaás stjórnmálanna allt fram til ársins 1974 þegar efnt var til undirskriftasöfnunar undir kjörorðinu Varið land. Þar var andmælt áformum þáverandi vinstri stjórnar um að segja upp varnarsamningnum. Alls söfnuðust 55.522 gildar undirskriftir kosningabærra manna, eða 49% þeirra sem atkvæði greiddu í alþingiskosningum sama ár. Söfnunin var gerð að frumkvæði 14 einstaklinga, stóð hún í rúman mánuð frá 15. janúar til 20. febrúar.
Eftir þetta var allur vindur úr andstöðunni við varnarliðið en dvöl þess var jafnan meira átakamál á þessum árum en aðildin að NATO þótt meiri samstaða hafi verið á alþingi árið 1951 um varnarsamninginn en Atlantshafssáttmálann árið 1949.
NATO eflist
Kommúnistar, sósíalistar, alþýðubandalagsmenn og nú arftakar þessa hóps meðal vinstri grænna (VG) hafa jafnan haft horn í síðu NATO. Andstaðan er meiri í orði en á borði. Ef marka má greinargerð með nýrri tillögu nokkurra þingmanna VG um þjóðaratkvæðagreiðslu um NATO-aðildina snýst málið nú um að rétta hlut þeirra sem urðu undir í átökunum á Austurvelli fyrir 70 árum.
Með rökum af þessu tagi er áréttuð hollusta við málstað kommúnista og Sovétvina sem mótaði mjög baráttuna gegn NATO á þessum árum. Að andstaða við bandalagið sé skýrð á þennan hátt eftir allt það sem gerst hefur í sögu þess og alþjóðastjórnmála í 70 ár er stórundarlegt.
Velgengni alþjóðastofnana verður best mæld með áhuga þjóða á þátttöku í starfi þeirra. Þegar Ísland varð stofnríki NATO voru 12 ríki í hópnum nú 70 árum síðar eru þau 29 með alls um einn milljarð íbúa.
Ríkin sem lutu sovéskri einræðisstjórn kommúnista höfðu ekki fyrr hlotið sjálfstæði í byrjun tíunda áratugarins en þau vildu aðild að NATO. Sama máli gilti um ríkin á Balkanskaga eftir upplausn Júgóslavíu.
Þjóðir leita ekki aðeins öryggis í þessu einstaka varnarbandalagi heldur einnig gæðastimpils sem í aðildinni felst, að ríkin séu talin gjaldgeng til samstarfs við gamalgróin lýðræðisríki í bandalaginu og geti sent fulltrúa með neitunarvald að fundarborði þess.
Þjóðaröryggisstefnan
Hér á landi hefur samstaða stjórnmálaflokka um gildi NATO-aðildarinnar verið staðfest með þjóðaröryggisstefnunni sem var samþykkt samhljóða á alþingi 13. apríl 2016. Þar segir:
Að aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu verði áfram lykilstoð í vörnum Íslands og meginvettvangur vestrænnar samvinnu sem Ísland tekur þátt í á borgaralegum forsendum til að efla eigið öryggi og annarra bandalagsríkja.
Að varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna frá 1951 tryggi áfram varnir Íslands og áfram verði unnið að þróun samstarfsins á grundvelli samningsins þar sem tekið verði mið af hernaðarlegum ógnum, sem og öðrum áhættuþáttum þar sem gagnkvæmir varnar- og öryggishagsmunir eru ríkir.
Skýrara getur það ekki verið og að framkvæmd þessarar stefnu ber þjóðaröryggisráði að vinna – nú undir formennsku forsætisráðherra úr VG.
Sérstaða Íslands
Umræður um aðildina að NATO eru allt annars eðlis hér en í nokkru öðru aðildarlandi. Meginástæðan er að íslensk stjórnvöld taka ekki ákvarðanir um útgjöld til eigin herafla. Hér eru ekki heldur fyrir hendi neinar hefðir sem tengjast slíkum herafla. Engum upplýsingum um hernaðarleg málefni er skipulega miðlað til ríkisstjórnar eða alþingis. Áhugi og umræður taka óhjákvæmilega mið af þessu til dæmis á stjórnmála- og fjölmiðlavettvangi.
Í anda þessarar umræðuhefðar fer vel á því að Almenna bókafélagið hafi nú sent frá sér bókina: Til varnar vestrænni menningu – ræður sex rithöfunda 1950-1958. Höfundarnir eru Tómas Guðmundsson, Davíð Stefánsson, Guðmundur G. Hagalín, Gunnar Gunnarsson, Kristmann Guðmundsson og séra Sigurður Einarsson í Holti.
Með því að lesa erindi þessara andans manna og skýringar sem dr. Hannes Hólmsteinn Gissurarson prófessor hefur tekið saman má komast í snertingu við andrúmsloftið sem ríkti þjóðlífinu, mennta- og menningarheiminum á þessum mótunarárum NATO-aðildarinnar.
Þessar umræður höfðu mikil áhrif á mig. Á tíma fyrstu vinstristjórnarinnar 21. október 1956 fór ég til dæmis 11 ára með föður mínum þegar hann flutti ræðu á héraðsmóti sjálfstæðismanna á Kirkjubæjarklaustri ásamt sr. Sigurði í Holti.
Er mér í barnsminni ofsaveðrið og sandbylurinn á Mýrdalssandi og síðan orðkynngin þegar sr. Sigurður formælti þrumandi röddu framgöngu kommúnista og Sovétmanna en uppreisn Ungverja gegn þeim hófst tveimur dögum síðar. Í ræðu sr. Sigurðar sem flutt var við annað tilefni og birtist í ofangreindri bók segir hann:
„En það er engin ný stefna [í Moskvu eftir leyniræðuna um Stalín], ekkert nýtt stjórnarfar, ekkert nýtt viðhorf. Það á að halda áfram að skapa hér fimmtu herdeild, það á að halda áfram í hverju landi, líka hér á Íslandi, að grafa undan þjóðfélagsstoðunum. Það á að halda áfram að láta föðurlandssvikarana innan hinna borgaralegu vestrænu menningarþjóðfélaga halda áfram að vinna sigurinn fyrir þá þarna austur í Moskvu með því að skapa öngþveiti í atvinnumálum landanna, með því að grafa undan þjóðlegri menningu og fortíðarerfðum.“
Þá og þarna var hart og hiklaust barist fyrir skýrum gildum.