Rússar trúa á mátt sinn og megin
Morgunblaðið, 23. júlí 2021.
Grunnstefna Atlantshafsbandalagsins hefur ekki verið endurskoðuð og uppfærð frá árinu 2010, það er fjórum árum áður en staða öryggismála í Evrópu gjörbreyttist vegna áreitis og árása Rússa á Úkraínumenn og ólögmætrar innlimunar Krímskaga í Rússland. Unnið er því að semja nýja grunnstefnu NATO í nafni 30 aðildarríkja bandalagsins. Höfuðdrættir hennar liggja þegar fyrir í skjalinu NATO 2030, sem full ástæða er til að íslenska, og í ályktun ríkisoddvitafundar bandalagsþjóðanna frá því í júní 2021.
Rússnesk stjórnvöld birtu nýja þjóðaröyggisstefnu sína 2. júlí 2021, 44 bls. skjal sem Dmitri Trenin við Moskvudeild Carnegie segir annað og meira en uppfærslu á sambærilegu skjali frá árinu 2015, ári eftir að allt breyttist í öryggismálum Evrópu vegna atburðanna í Úkraínu. Þá var andrúmsloftið þó þannig að rússnesk stjórnvöld töldu aðeins um tímabundinn núning í samskiptum við NATO-ríkin að ræða.
Fundur í þjóðaröryggisráði Rússa undir forsæti Vladmirs Pútins.
Innhverf stefna
Trenin segir að árið 2015 hafi rússneska þjóðaröryggisstefnan og orðalag skjalsins enn borið svip af ýmsu sem var í tísku á tíunda áratugnum þegar í megindráttum var litið á á heiminn sem sameinaða heild. Nú svífi allt annar andi yfir skjalinu, mikilvægustu strategísku yfirlýsingu rússneskra stjórnvalda. Þar sé ekki aðeins fjallað um þjóðaröryggismál heldur heilmargt annað, efnahagsmál, umhverfismál og gildismatið að baki öflugum vörnum. Skjalið sé stefnuyfirlýsing breyttra tíma sem mótist af sífellt meiri hörku í samskiptum við Bandaríkin og bandalagsríki þeirra; horft sé til hefðbundinna rússneskra gilda og sagt að ný tækni og loftslagsmál hafi úrslitaþýðingu fyrir framtíð Rússlands. Kjarni stefnunnar snúi í raun að Rússum sjálfum.
Við mótun þjóðaröryggisstefnunnar er lagt til grundvallar að uppnám ríki á alþjóðavettvangi. Bandaríkin og fylgiríki þeirra glati yfrburðum sínum sem leiði til meiri og alvarlegri átaka en áður. Rússar búi við óheiðarlega samkeppni og höft sem eigi að valda þeim tjóni. Meiri hætta sé á valdbeitingu í samskiptum þjóða en áður. Hefðbundin gildi Rússa og söguleg afrek þeirra séu virt að vettugi. Á heimavelli verði Rússar að glíma við vélráð útlendinga sem hafi að markmiði að grafa undan stöðugleika í þjóðlífi þeirra. Ekki er talið að Rússar hafi ástæðu til að óttast eitthvert eitt ógnaratvik heldur búi þeir við langvarandi ógn sem valdi öryggisleysi.
Dmitri Trenin segir í greininni sem hann birti á vefsíðu stofnunar sinnar 6. júlí að þessi svarta greining á ástandi heimsmála og stöðu Rússa sérstaklega leiði til þess að þjóðaröryggisstefnan sé mjög innhverf. Þar sé litið á lýðfræðilega þróun í Rússlandi, pólitískan stöðugleika og fullveldi, þjóðarsátt og jafnvægi, efnahagslega framvindu með nýrri tækni, vernd umhverfisins og aðlögun að loftslagsbreytingum, síðast en ekki síst sé lagt mat á andlegan og siðferðilegan styrk þjóðarinnar.
Herstyrkurinn einn dugar ekki
Dregin er sú ályktun af hruni Sovétríkjanna fyrir 30 árum að það sé ekki herstyrkurinn einn sem tryggi mátt stjórnkerfis heldur innri kraftur þjóðlífsins. Hernaðarlega hafi Sovétríkin aldrei verið öflugri en þegar þau hrundu. Þeim var ekki ógnað af neinu erlendu ríki eða bandalagi ríkja. Þau voru hins vegar orðin grautfúin að innan.
Af grein Trenins má ráða að þeir sem nú fari með völd í Rússlandi átti sig á því að ekki dugi fyrir þá til að halda völdum að endurhervæðast eins og þeir hafi gert, þeir verði einnig að fá þjóðina í lið með sér. Þar blasi við stórverkefni eins og dæmin sanna.
Í skjalinu er í löngu málið fjallað um ýmis innanlandsmál. Undir hatti þjóðaröryggis eru vaxandi fátækt, alvara þess að vera um of háður innfluttri tækni, græn orka og loftslagsmál. Að rússnesk stjórnvöld viðurkenni alvöru loftslagsbreytinga er nýmæli. Það stafar meðal annars af þeim vanda sem við blasir í nyrstu héruðum landsins þegar sífreri hverfur úr jörðu og undirstöður margra lykilmannvirkja og mannabústaða raskast. Afneitun rússneskra yfirvalda á áhrifum loftslagsbreytinga er úr sögunni. Hver áhrif þess verða í norðri kemur í ljós en áherslan á nýtingu náttúruauðlinda þar og hervæðingu er og hefur verið mikil undanfarin ár.
Í stefnuskjalinu er ekki litið fram hjá siðrænum og siðferðilegum hliðum þjóðaröryggis. Birtur er listi yfir hefðbundin rússnesk gildi og farið mörgum orðum um þau. Því er haldið fram að vestræn áhrif ógni þessum gildum og vestræn öfl vilji svipta Rússa menningarlegu fullveldi sínu fyrir utan tilraunir til að afvegaleiða Rússa með endurritun sögunnar.
Trenin segir að inntak þessa boðskapar í skjalinu feli í sér fráhvarf frá frjálsyndu viðhorfi til samskipta við aðra sem einkenndi tíunda áratuginn, þess í stað birtist ný siðræn viðmið með rætur í gamalgrónum hefðum þjóðarinnar. Í stefnunni sé þó ekki vikið að meginundirrót efnahagslegra og félagslegra vandamála meðal Rússa, að ráðandi öfl í landinu setji eigin fjárhagslega hagsmuni ofar öllu öðru, virði ekki önnur gildi en efnisleg. Þar skari hver eldi að eigin köku og láti sig alls engu skipta hag almennra borgara, allir kraftar „nýju stéttar“ Rússlands beinist að því að nota aðstöðu sína innan ríkiskerfisins til að auðgast sem mest sjálfur. Fé – eða frekar stórfé – sé í fyrsta sæti hjá þessum hópi og eyðileggjandi máttur fégræðginnar grafi nú helst undan rússnesku samfélagi. Þarna leynist líklega mesti veikleiki Rússlands nútímans.
Áhrifin í norðri
Þjóðaröryggisstefnan sýnir að Rússar ætla að „standa á eigin fótum“ á alþjóðavettvangi. Bandaríkin og NATO eru í aukahlutverki. Lýst er hollustu við Sameinuðu þjóðirnar.
Íslendingar eiga samleið með Rússum í Norðurskautsráðinu og afhentu þeim nýlega formennsku þar til tveggja ára. Ætla Rússar að „standa á eigin fótum“ þar og draga úr samstarfi þjóðanna átta í ráðinu?
Láta Rússar eigin öryggis- og efnahagssjónarmið ráða innan Norðurskautsráðsins án tillits til annarra? Í þjóðaröryggisstefnunni frá 2015 var rætt um „gagnkvæman hag af alþjóðasamvinnu á norðurslóðum“. Nú segir í skjalinu „að tryggja skuli hagsmuni Rússlands“ á svæðinu. Áður en Rússar tóku við formennsku í Norðurskautsráðinu stofnuðu þeir sérstaka norðurslóðanefnd innan rússneska þjóðaröryggisráðsins og áréttuðu nauðsyn gæslu eigin hagsmuna í norðri.
Dmitríj Medvedev, fyrrverandi forseti og forsætisráðherra Rússlands, núverandi varaformaður þjóðaröryggisráðs Rússa, sagði í júni 2021 að rússnesk stjórnvöld yrðu að nýta formennsku sína í Norðurskautsráðinu til að halda fram þjóðaröryggishagsmunum sínum á norðurslóðum. Fjöldi ríkja reyndi að þrengja þar að athafnafrelsi Rússa vegna sóknar í jarðefnaauðlindir í Norður-Íshafi og til að stjórna strategískum skipa- og flugferðum á svæðinu. Þessi afskipti útlendinga væru „algjörlega óviðunandi“, í þeim fælist bein ógn við þjóðaröryggishagsmuni Rússa. Þess vegna yrðu Rússar að „halda áfram að styrkja norðurslóðaherinn með nýtísku vopnabúnaði“.
Þarna fer ekkert á milli mála. Rússar ætla að leita leiða til að nýta Norðurskautsráðið til að festa eigin hagsmunagæslu í sessi. Það fellur að nýrri þjóðaröryggisstefnu þeirra.