Reykjavíkuryfirlýsing gegn Rússum
Morgunblaðið, laugardagur 20. maí 2023.
Yfirlýsingar á alþjóðlegum fundum kenndar við Reykjavík eru ekki nýmæli. Þriðja stóryfirlýsingin birtist í vikunni.
Í kalda stríðinu var oft vitnað í merki NATO frá Reykjavík (Reykjavík Signal). Á utanríkisráðherrafundi NATO-ríkjanna hér 24. til 25. júní 1968 var annars vegar lögð áhersla á að NATO mundi halda úti öflugum vörnum en hins vegar leita eftir viðræðum um takmörkun vígbúnaðar við Varsjárbandalagsríkin, leppríki sovétstjórnarinnar. Þessi tvíþætta stefna um fælingarmátt og friðsamlega sambúð setti svip á samskiptin þá. Virt voru ákveðin viðmið og gerðar ráðstafanir til að útiloka stríð í fljótræði eða fyrir mistök.
Norðurskautsráðið sendi frá sér Reykjavíkuryfirlýsingu þennan dag, 20. maí, fyrir tveimur árum þegar Íslendingar létu af formennsku í ráðinu og Rússar tóku við henni af þeim.
Á ellefu blaðsíðum áréttuðu utanríkisráðherrar norðurskautsríkjanna átta skuldbindingar ráðsins um „að viðhalda friði, stöðugleika og uppbyggilegri samvinnu á norðurslóðum“ eins og sagði í tilkynningu utanríkisráðuneytisins. Lögð var áhersla „á einstaka stöðu norðurskautsríkjanna til að stuðla að ábyrgum stjórnunarháttum á svæðinu“ og „mikilvægi þess að takast þegar í stað á við loftslagsbreytingar á norðurslóðum“. Í tilefni af 25 ára afmæli norðurskautsráðsins samþykktu ráðherrarnir einnig fyrstu stefnuyfirlýsingu þess. Átti hún að verða sameiginlegt leiðarljós.
Sé litið á þessar tvær yfirlýsingar í ljósi þess sem síðar hefur gerst eru þær nú því miður ekki annað en orð á blaði. Samningum sem Sovétmenn gerðu um afvopnunarmál og gengu í arf til núverandi stjórnenda Rússlands hafa Vladimír Pútín forseti og félagar rift. Í mars 2022 hættu ríkisstjórnir sjö af átta ríkjum í Norðurskautsráðinu allri samvinnu við Rússa vegna innrásar þeirra í Úkraínu 24. febrúar 2022.
Reykjavíkuryfirlýsingarnar frá 1968 og 2021 eru reistar á því meginsjónarmiði að brú sé á milli vesturs og austurs, réttmætt sé að eiga samstarf við Rússa þótt sovétstjórnin boði þjóðskipulag í keppni við stjórnarhætti á Vesturlöndum.
Moskvumenn vildu þá koma á eigin kerfi í vestrænum lýðræðisríkjum og fá sem flesta til fylgis við það. Í lýðræðisríkjum hér og annars staðar börðust stjórnmálaflokkar fyrir slíkri þjóðfélagsbreytingu undir merkjum kommúnista.
Þáttaskil urðu með gjaldþroti stjórn- og hugmyndakerfis Sovétmanna. Nú beitir Moskvuvaldið undirróðri sínum innan lýðræðisríkja gegn réttkjörnum stjórnvöldum og sækir með her gegn einu þeirra, Úkraínu. Í tæp 80 ár hefur aldrei verið hættulegra ástand í Evrópu.
Í Reykjavíkuryfirlýsingu leiðtogafundar Evrópuráðsins sem birt var 17. maí 2023 undir fyrirsögninni: United around our values – Sameinuð um gildi okkar – segir að árásarstríð Rússa gegn Úkraínu hafi neytt ríkin sem standa að yfirlýsingunni til að endurmeta hvernig best sé að bregðast við nýjum verkefnum innan ramma fjölþjóðlegs samstarfs í Evrópu og á grundvelli alþjóðalaga. Því er lýst yfir að efla verði hlut Evrópuráðsins og styrkja stöðu þess innan fjölþjóðakerfisins í krafti grunngildanna um virðingu fyrir lýðræði, mannréttindum og réttarríkinu. Í þessu skyni verði að nútímavæða Evrópuráðið.
Hvernig þetta verður gert má að nokkru lesa í yfirlýsingunni en hún ásamt fimm fylgiskjölum er um 8.000 orð að lengd á 28 blaðsíðum.
Leiðtogarnir segja að forverar þeirra hafi með því að stofna Evrópuráðið 1949 haft þá trú að besta leiðin til varnar gegn alræðishyggju og stríði í álfunni sé að efla lýðræði og réttarríkið. Nú, árið 2023, blasi við að stríð Rússa gegn Úkraínu sé ekki aðeins brot á alþjóðalögum heldur einnig árás á lýðræðisríkin sjálf. Lýðræðislegt öryggi sé lykilatriði til að tryggja frið og farsæld í Evrópu. Þeir líta á Evrópuráðið í Strassborg sem tákn friðar og sátta og einstakan vettvang til að tengja saman á jafnréttisgrundvelli öll lönd Evrópu til að verja lýðræðislegt öryggi í Evrópu.
Fyrir utan þessa hátíðlegu yfirlýsingu um að blása nýju lífi í starf Evrópuráðsins á stríðstíma í Evrópu er síðan að finna útfærslu á viðfangsefnum í fylgiskjölunum fimm. Þar er svonefnd tjónaskrá efst á blaði. Lettar, sem nú taka við pólitískri forystu ráðsins af Íslendingum, ætla að vinna hörðum höndum að framkvæmd skuldbindinga vegna hennar. Í skránni verður að finna sönnunargögn um stríðsglæpi Rússa og skaðann sem þeir valda í Úkraínu með hernaði sínum. Slík skrá er frumskref í lagalegu uppgjöri við Rússa.
Hér eru nefndar þrjár yfirlýsingar kenndar við Reykjavík. Hver þeirra er barn síns tíma. Á árunum 1968 og 2021 ríkti von um að friðsamlegt samstarf skilaði betri heimi. Þriðja yfirlýsingin frá því nú í vikunni boðar friðsamlega, lýðræðislega andspyrnu á stríðstíma án þess að friður sé í augsýn.
Samhliða því sem Evrópuráðið var stofnað um grunngildi lýðræðis og mannréttinda kom varnarbandalag þessara gilda, Atlantshafsbandalagið (NATO), til sögunnar og síðan vettvangur frjálsra viðskipta og farsældar, nú Evrópusambandið, og sameiginlegur EES-markaður með aðild okkar.
Réttmætt er að íslensk stjórnvöld og raunar allir Íslendingar gleðjist yfir hve framkvæmd leiðtogafundar Evrópuráðsins í Reykjavík gekk vel. Tilefni fundarins er hins vegar sorglegt: stríðið í Úkraínu og ógnin sem steðjar að Evrópuþjóðum frá stríðsglæpamönnum í Kremlarkastala. Heimurinn er því miður eins og hann er en ekki eins og við höldum eða viljum að hann sé.