Örlagaárið 1918 og fullveldið
Umsögn í Morgunblaðinu 23. nóvember 2018: Hinir útvöldu, Höfundur: Gunnar Þór Bjarnason. Harðkápa, myndskreytt, 403 bls.Útgefandi 2018 Sögufélag - fjórar stjörnur
Nýlega lauk ríkissjónvarpið við að sýna 10 þátta röð um sögu Danmerkur. Þetta eru vandaðir þættir og ekkert til sparað. Þeir minna á að Danmörk er skagi á meginlandi Evrópu. Öldum saman var tekist á um mörkin milli skagans og meginlandsins. Þættirnir snúast að verulegu leyti um þessa togstreitu og blóðug átök vegna hennar. Norður-Atlantshafseyjarnar sem skapa skaganum dýpt voru stundum nefndar þegar sýnd voru landakort. Aldrei var athygli beint að hjálandinu Íslandi. Saga þess stóð utan við meginstrauma þessarar dönsku sögu.
Ríkisoddvitar um 70 landa komu saman í París
11. nóvember til að minnast 100 ára afmælis vopnahlésdagsins. Í hátíðarræðu
sagði Emmanuel Macron Frakklandforseti þjóðernishyggju andstæðu
föðurlandsástar.
Orð forsetans taka mið af reynslu þjóða heims á 20. öldinni og blóðugum átökum hennar. Hundrað ára fullveldi Íslands má hins vegar rekja til þjóðernishyggju sem mótaðist af rómantík 19. aldar og varð til að föðurlandsást fékk útrás í ljóðum og annarri menningarsköpun, aflvaka í sjálfstæðisbaráttunni.
Í nýrri bók Gunnars Þórs Bjarnasonar sagnfræðings, Hinir útvöldu, sem segir söguna af því þegar Ísland varð sjálfstætt ríki árið 1918, eins og það er orðað í undirtitli, er á bls. 113 bent á að rök Íslendinga í fullveldisviðræðunum við Dani voru ekki aðeins reist á því að Ísland væri í sambandi við Danmörk um konung einan heldur hefði íslenska þjóðin ein germanskra þjóða varðveitt hina fornu tungu „er um öll Norðurlönd gekk fyrir 900-1000 árum svo lítið breytta að hver íslenskur maður skilur enn í dag og getur hagnýtt sér til hlítar bókmenntafjársjóði hinnar fornu menningar vorrar og annarra Norðurlandaþjóða. Með tungunni hefur sérstakt þjóðerni, sérstakir siðir og sérstök menning varðveist.... Þessi atriði, sérstök tunga og sérstök menning, teljum vér skapa oss sögulegan og eðlilegan rétt til fullkomins sjálfstæðis,“ segir í greinargerð fjórmenninganna sem ræddu við fulltrúa danskra stjórnvalda.
„Verður þetta betur orðað?“ spyr Gunnar Þór réttilega um þennan kafla úr greinargerðinni. Með vísan til ræðu Frakklandsforseta má einnig spyrja: Er við hæfi að beita slíkum rökum? Leiðir krafan um að þjóðernishyggja hopi fyrir föðurlandsást til þess að rök af þessu tagi í samskiptum þjóða verði að víkja? Í samtímanum er hvað sem öðru líður hollt að minnast þess hve sagan, tungan og menningin eiga ríkan þátt í að Íslendingar eru fullvalda þjóð.
Einmitt af þeim sökum var rétt til fundið af alþingi að fela fullveldisnefndinni undir formennsku Einars K. Guðfinnssonar, fyrrv. þingforseta og ráðherra, að sjá til þess að verk á borð við það sem Gunnar Þór hefur unnið yrði gefið út í tilefni 100 ára afmælis fullveldisins.
Í útgáfuhófi hvatti Gunnar Þór menn til að lesa bókina til að skilja heiti hennar. Farið skal að þessum óskum, hins vegar kemur á óvart að í undirtitli skuli talað um „sjálfstætt“ en ekki „fullvalda“ ríki. Segir þó í bókinni (bls. 113) að íslenska viðræðunefndin hafi krafist að nýir samningar um samband landanna verði einungis „á þeim einum grundvelli gerðir að Ísland verði viðurkennt fullvalda ríki“.
Óljóst er hvers vegna Kristján X. Danakonungur ákvað í nóvember 1917 að bregðast á þann hátt við ályktun alþingis frá ágúst 1917 um fullgildan siglingafána að bjóða viðræður um samband landanna í heild. Íslendingar vildu samþykki konungs við siglingafána. Hann bauð þess í stað viðræðurnar sem leiddu til fullveldis.
Gunnar Þór bendir ekki á neina sérgreinda málefnlega ástæðu fyrir viðræðunum. „Þegar Íslandsmál voru rædd í Danmörku síðsumars 1918 og um haustið var Suður-Jótland oft nefnt í sömu andrá og fullyrt að samningarnir við Íslendinga myndu auðvelda Dönum að fá stórveldin til að viðurkenna sjálfsákvörðunarrétt Suður-Jóta,“ segir á bls. 78.
Þessi rök voru kynnt á danska þinginu eftir að samið var við Íslendinga um fullveldi en réð ekki gerð samningsins. Gunnar Þór telur að „ein meginástæða“ þess að Danir vildu semja við Íslendinga sumarið 1918 hafi verið ótti þeirra við að annars kæmi til aðskilnaðar landanna og Íslendingar færu undir verndarvæng Breta eftir reynsluna í stríðinu.
Bretar höfðu þó ekki þá frekar en áður neinn áhuga á að ná undirtökunum á Íslandi. Þeir vissu að án þeirra höfðu þeir Norður-Atlantssvæðið í hendi sér.
Samhliða því sem Gunnar Þór reifar álitaefni tengd stjórnmálum dregur hann upp glögga aldarfarslýsingu á Íslandi á árinu 1918. Hann siglir með skipinu Sterling í kynnisferð um hafnir landsins og staldrar sérstaklega við í Reykjavík. Án fullveldisviðburðarins 1. desember væri árið 1918 líklega eitt dapurlegasta ár 20. aldarinnar vegna skorts í lok styrjaldarinnar, mannfalls í spænsku veikinni og Kötlugoss.
Efnistökin eru fagmannleg og textinn skýr, áreitnislaus og auðveldur aflestrar. Í bókinni er ekki að finna sömu spennu og í bók Gunnar Þórs frá árinu 2012, Upp með fánann um uppkastið 1908. Ástæðan er sú að allan tímann frá því að Kristján X. og Jón Magnússon forsætisráðherra hittust 22. nóvember 1917 liggur í loftinu að samningar takist milli íslenskra og danskra stjórnvalda enda er það konungsvilji.
Eftir að samningurinn lá fyrir 18. júlí 1918 var brautin næsta greiðfær á þjóðþingum landanna. Umræður tóku lengri tíma í Danmörku en hér. Ætlunin var að hespa málið af á alþingi með hraði og næsta umræðulítið en tveir þingmenn, Benedikt Sveinsson í neðri deild og Magnús Torfason í efri deild, komu í veg fyrir það. Þeir töldu of langt gengið til móts við Dani.
Sviptingar voru mestar milli Benedikts og Bjarna Jónssonar frá Vogi. Í málinu rofnaði áralöng samstaða þeirra í sjálfstæðisbaráttunni. Jón Magnússon sýndi þau pólitísku klókindi að skipa Bjarna frá Vogi í viðræðunefndina.
Dræm þátttaka var í þjóðaratkvæðagreiðslunni um sambandslögin en yfirgnæfandi meirihluti studdi þau.
Ítarlegar tilvísana- og heimildaskrár eru í bókinni, einnig skrár yfir myndir, nöfn, staði og efnisorð. Er vel til þessa vandað þótt við uppflettingu á efnisorði hafi verið lent á textalausri myndasíðu.
Margrét Tryggvadóttir er myndaritstjóri. Hún velur mikinn fjölda líflegra mynda í bókina auk þess sem fróðleik er að finna í textum sem þeim fylgja.
Frægasta myndin er eftir Magnús Ólafsson frá athöfninni við Stjórnarráðshúsið 1. desember 1918. Prýðir hún opnu fremst í bókinni. Þegar upplýst er að þetta hafi verið sólbjartur, kyrr vetrardagur, eins og raunar má sjá á fánanum, er ekki lengur eins dimmt yfir myndinni og sorgarklæddur hópurinn framan við húsið gefur til kynna. Öllu frjálslegra er yfir samtímamynd frá sama stað aftast í bókinni.
Í myndatexta á bls. 42 segir að Kristján X. hafi orðið konungur 1906 en það varð hann ekki fyrr en 1912 eins og segir í meginmáli.
Til þess að árétta gildi skjaldarmerkis Íslands er birt mynd á bls. 326 sem tekin er við sendiráð Íslands í Washington snemma á stríðsárunum síðari. Thor Thors varð sendiherra í Bandaríkjunum 1941 og er hann einn nafngreindur á myndinni af átta manns en í þeim hópi er Ágústa, kona Thors, Marta (Ólafsdóttir) Thors, hjónin Gígja og Henrik Sv. Björnsson auk þriggja annarra. Vegna þess hve textar með myndum eru vinsælt lesefni skiptir alúð við þá máli.
Nú á tímum getum við ekki sett okkur í spor þeirra sem lifðu þáttaskilin í sögu þjóðarinnar 1. desember 1918. Sigurður Nordal prófessor sagði: „Mér hefur jafnan fundist þessi örskotsstund hafa breytt því meir að vera Íslendingur en gerst hefur um mína daga.“ Kristján Albertsson rithöfundur sagði: „Aldrei hefur þjóðlíf vort haft meiri liðsdrátt en nú gegn deyfðinni og lognmollunni sem löngum ætla að drepa alla sál hins opinberra lífs vorrar fámennu þjóðar.“ Þennan neista ber að varðveita.