Of stór fyrir þjóð í hafti – Jón Gunnarsson

Nú eru 30 ár frá því að Jakob F. Ásgeirsson, rithöfundur og bókaútgefandi, sendi frá sér bókina Þjóð í hafti (endurútgefin 2008), sígilt verk um haftatímann hér á landi. Þar er lýst þjóðlífi sem laut forræði stjórnmála- og embættismanna. Allt var í opinberum böndum. Í bókinni um Jón Gunnarsson verkfræðing (1900-1973) segir Jakob sögu einstaklings sem var of stór í sniðum fyrir þjóð í hafti. Höfundur nálgast viðfangsefnið nú frá sjónarhóli menntaðs atorkumanns sem vann þjóð sinni gagn með aga og kröfuhörku til sjálfs sín og annarra.

Í samtali við Morgunblaðið um tilefni ævisögu Jóns Gunnarssonar sagði Jakob að fyrir nokkrum árum hefði hann skrifað litla bók um Jóhannes Einarsson verkfræðing og framkvæmdastjóra hjá Loftleiðum og Cargolux. Jóhannes starfaði um tíma með Jóni Gunnarssyni sem verksmiðjustjóri hjá Coldwater í Bandaríkjunum. Jóhannes var ósáttur við ýmislegt í sögu Sölumiðstöðvar hraðfrystihúsanna (SH) og hvatti fjölskyldu Jóns til að fá Jakob til að skrifa ævisögu Jóns. „Jóhannesi fannst ótækt að saga þessa mikla frumkvöðuls í atvinnusögu Íslendinga hefði ekki verið fest á blað. Ég vissi ekki mikið um Jón, en hreifst mjög af honum þegar ég fór að kynna mér heimildir,“ sagði Jakob.

Jakob F. Ásgeirsson rithöfundur - myndin birtist í Morgunblaðinu.

Allt var þetta vel ráðið. Ævisaga Jóns Gunnarssonar bregður ekki aðeins ljósi á framtak hans og afrek heldur einnig á þróun atvinnulífs þjóðarinnar inn og út á við áður en höftunum var aflétt.

Jón braust til mennta í heimahögum í Húnavatnssýslu, fékk inni í Samvinnuskólanum hjá Jónasi frá Hriflu og naut stuðnings hans og hvatningar til náms í Noregi og síðan í Bandaríkjunum þar sem hann varð verkfræðingur frá MIT.

„Heimildir um Jón á námsárunum eru af mjög skornum skammti. Engin bréf frá honum hafa varðveist og allir sem þekktu þá til hans eru látnir. Sjálfur var hann jafnan fáorður um aðstæður sínar og kjör fyrr á ævinni,“ segir Jakob (35) en tekst þó að bregða upp trúverðugri og lýsandi mynd af umgörð náms hans frá því að hann fór til Noregs 22 ára gamall og útskrifaðist 30 ára frá MIT með meistaragráðu í byggingarverkfræði. Til Íslands sneri hann að nýju árið 1931.

Hugur Jóns stóð til mannvirkja- og vegagerðar. Hann hvatti til endurbóta á steinsteyu hér á landi og hafði aðrar skoðanir á aðferðum við vegagerð en verkfræðingar menntaðir í Danmörku eða Þýskalandi. Þeim var í nöp við mann menntaðan í Bandaríkjunum. „Meistarapróf í verkfræði frá MIT, virtasta verkfræðiháskóla í því landi [Bandaríkjunum] sem var í fararbroddi tækni og vísinda í heimninum, var með öðrum orðum ekki talið fullkomlega gjaldgengt á Íslandi. Jón virðist hafa fengið inngöngu í Verkfræðingafélagið á árunum 1936-1937,“ segir Jakob (59). 

Vegna skorts á verkefnum á sérsviði sínu greip Jón til þess árið 1933 að koma á fót hæsnabúi á jörð sem hann keypti í Selási í Árbæ. Rak hann það til 1935.

Fyrir utan tortryggni vegna menntunar Jóns sýndu forystumenn í Verkfræðingafélaginu honum fálæti vegna dálætis Jónasar frá Hriflu á honum. Samstjórn Framsóknarflokks og Alþýðuflokks var mynduð 1934 og stjórnaði hún meðal annars Síldarverksmiðjum ríkisins (SR) á Siglufirði, stærsta fyrirtæki landsins á þessum árum. Árið 1935 réð meirihluti stjórnar SR Jón Gunnarsson, 35 ára gamlan, sem framkvæmdastjóra fyrirtækisins. Þar með hófst farsæll ferill hans sem forystumanns við nýsköpun í íslenskum sjávarútvegi.

Hér skal engu spáð um hverju Jón hefði fengið áorkað hefði hann fengið tækifæri til að láta að sér kveða við vegagerð og byggingarframkvæmdir. Hitt blasir við af lestri ævisögu hans að það var mikil gæfa fyrir sjávarútveginn og þar með þjóðarbúið allt að Jón fór til starfa fyrst hjá SR og síðan SH.

Sumarið 1944 sagði Jón upp starfi sínu sem framkvæmdastjóri SR. Frá ársbyrjun 1945 var hann ráðinn af Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna (stofnuð 1942) til að opna skrifstofu í New York til að vinna að sölu á frystum fiski frá Íslandi í Bandaríkjunum. Eftir að hann tók þetta verkefni að sér vann Jón að framgangi þess með einstæðum árangri þar til hann tilkynnti uppsögn sína í júní 1962. Þá hafði hann ekki aðeins unnið stórvirki í Bandaríkjunum heldur einnig búið í haginn fyrir SH í Bretlandi og mótað áform um landvinninga í Hollandi til sóknar á meginlandi Evrópu.

Frásögn Jakobs er hófstillt og upplýsandi. Hann gengur aldrei lengra í en heimildir leyfa. Lesandinn skynjar og skilur að söguhetjan nýtur ekki alltaf sannmælis.

Það hefur þurft langlundargeð og einbeittan vilja til að halda sínu striki hjá SR þrátt fyrir pólitísku glímuna í stjórn félagsins. Í höndum Jakobs verður saga Jóns á þessum árum jafnframt saga um  hve litlu munaði að stjórnmáladeilur eða ómálefnaleg pólitísk afskipti yrðu SR beinlínis að falli.

Jón skapaði sér nauðsynlegt svigrúm í Bandaríkjunum og naut fulls trausts forráðamanna SH þegar hann markvisst lagði grunn að umboðsmannakerfinu sem varð undirstaða markaðsárangurs Coldwater og reisti síðan fiskréttaverksmiðju félagsins. Á meðan þröngt var í búi hvíldi allur þunginn á Jóni. „Áður hafði stjórn Coldwater verið breytt úr þriggja manna ólaunaðri stjórn Jóns, eiginkonu hans og lögfræðings Coldwater, í fjögurra manna launaða stjórn sem ári síðar varð að átta manna stjórn og loks að tólf manna hálaunaðri bitlingastjórn,“ segir Jakob (342).

Jakob F. Ásgeirsson hefur góð tök á viðfangsefninu og bregður upp skýrri mynd af Jóni, Línu, konu hans, og fjölskyldu sem bjó í Bandaríkjunum og Bretlandi áður en hún settist að í sérinnfluttu húsi, Hrauni við Álftanesveg. Þar varð Jón bráðkvaddur árið 1973.

Bókin er vel úr garði gerð, hún er ríkulega myndskreytt á góðum pappír. Megintexta fylgja tilvísanir í heimildir, skrá yfir heimildir, myndaskrá og mannanafnaskrá.

Jakob F. Ásgeirsson skráði fyrir 34 árum ævisögu Alfreðs Elíassonar og lýsti strandhöggi Loftleiðmanna í Bandaríkjunum sem stundum hafi verið kallað „stærsta ævintýrið á Íslandi“. Í lok bókarinnar um Jón Gunnarsson segir Jakob:

„Það verður [...] seint sagt að ævintýraljómi leiki um framleiðslu og sölu á frystum fiski. En í þjóðhagslegum skilningi skipti Coldwater-ævintýri Jóns Gunnarssonar, og útrás þeirra SH-manna í Evrópulöndum, mun meira máli en Loftleiðaævintýrið.“ (372)

Þessari merku sögu eru gerð góð skil í bókinni um Jón Gunnarsson.