Nýmæli í danska konungsríkinu
Morgunblaðið, laugardagur 9. október 2021.
Þegar rætt er um gerð nýs stjórnarsáttmála til fjögurra ára minnist enginn á utanríkis-, öryggis- eða varnarmál. Þessi mál bar ekki heldur hátt í kosningabaráttunni. Túlki einhver þögnina á þann veg að málaflokkurinn skipti litlu eða engu er um misskilning að ræða.
Í byrjun vikunnar, mánudaginn 4. október, komu forystumenn nágranna okkar á Grænlandi og í Færeyjum saman til fundar með forsætisráðherra Danmerkur í Kaupmannahöfn og rituðu undir yfirlýsingu sem staðfestir skipun samstarfsnefndar ráðherra landanna um utanríkis-, öryggis- og varnarmál. Þetta er nýmæli innan danska ríkjasambandsins.
Danski forsætisráðherrann Mette Frederiksen sagði mikilvægt að styrkja samstarf Dana, Færeyinga og Grænlendinga á grundvelli gagnkvæmrar virðingar og jafnréttis. Í samstarfsnefndinni yrði skipst á upplýsingum, afstaða samræmd og rætt náið um utanríkis-, öryggis- og varnarmál að því er varðar Færeyjar og Grænland sérstaklega.
Nefndin kemur til sögunnar vegna óska stjórna Færeyja og Grænlands um meira svigrúm til áhrifa á ákvarðanir í þessum mikilvægu málaflokkum. Lokaúrlausnir í utanríkis- og varnarmálum eru á valdi dönsku ríkisstjórnarinnar.
Múte B. Egede, formaður grænlensku landstjórnarinnar, Naalakkersuisut, segir skipun nefndarinnar sýna vilja til að efla innra samstarf ríkjanna en einnig til að viðurkenna ólíka hagsmuni þeirra innan samstarfsins. Með þessu sé ýtt undir að Grænlendingar verði virkari þátttakendur í alþjóðasamstarfi.
Bárður á Steig Nielsen, lögmaður Færeyja, segir nauðsynlegt að nútímavæða ríkjasambandið með því að stuðla að meiri samvinnu milli þjóðanna þriggja. Færeyingar verði varir við sífellt meiri áhuga stórveldanna á landi sínu og væntir lögmaðurinn þess að samstarfsnefndin verði til að auka áhrif Færeyinga sjálfra á ákvarðanir í öryggis- og varnarmálum sem snerti þá á komandi árum.
Hér er með öðrum orðum enn eitt dæmið um nýmæli í norrænum öryggismálum sem brýnt er að skoða rækilega frá íslenskum sjónarhóli. Allar ákvarðanir nágrannaþjóðanna snerta okkur á einn veg eða annan. Sömu sögu er að segja um ákvarðanir hér á landi og hagsmuni þessara þjóða. Til að um trúverðugar varnir Færeyja og Grænlands sé að ræða verður Ísland að standa við hlið þeirra. Hvorki í Færeyjum né á Grænlandi verður flugher eða kafbátaleitarvélum NATO-ríkja sköpuð sambærileg aðstaða og er á öryggissvæðinu á Keflavíkurflugvelli.
Ákvarðanir um þessa nýskipan í samskiptum stjórnvalda innan konungsríkisins Danmerkur eru ekki teknar í tómarúmi eða að óathuguðu máli. Þær má rekja (1) til nýrrar og sjálfstæðari stöðu Grænlands og Færeyja innan ríkjasambandsins, (2) til niðurstaðna fræðilegra rannsókna danskra stjórnmála- og herfræðinga og (3) til aukins strategísks áhuga stórveldanna á Norður-Atlantshafi og Arktis (norðurslóðum).
Skömmu áður en ritað var undir Kaupmannahafnar-yfirlýsinguna 4. október kom út bókin Sikkerhedspolitik í Arktis og Nordatlanten þar sem 15 fræðimenn í þremur löndum danska konungsríkisins skrifa fræðilegar greinar sem snúast einkum um áhrif breyttra aðstæðna í öryggismálum á hagsmuni ríkisins og stjórnarhætti þess.
Annar ritstjóra bókarinnar, Jon Rahbek-Clemmensen, lektor við danska Varnarmálaháskólann, hefur lengi stundað rannsóknir á stöðu Grænlands í ljósi breyttra aðstæðna á norðurslóðum. Í grein sinni færir hann rök fyrir nýrri kenningu um að Danir líti ekki á hlut sinn og afskipti á Grænlandi einungis sem „tæki“ til að ná hnattrænum strategískum markmiðum heldur sem markmið í sjálfu sér. Sé áhugi Dana á Grænlandi einungis vegna áhrifa strategískrar þýðingar landsins á alþjóðavettvangi hefði afstaða Dana átt að breytast eftir lok kalda stríðsins á tíunda áratugnum og í upphafi 21. aldar þegar Grænland reyndist ekki lengur „tæki“ í samkeppni stórveldanna. Við blasi að danskir stjórnmálamenn kjósi að standa vörð um konungsríkið vegna þess sjálfs og þeir vilji verja verulegum fjárhæðum í því skyni.
Jon Rahbek-Clemmensen segir meirihluta Grænlendinga líta á aðild að ríkjasambandinu sem „tæki“ til verja velferðarríkið Grænland þar til sjálfstæðir Grænlendingar hafi einir burði til að tryggja eigin velferð. Í samskiptum Dana og Grænlendinga ríki þögn um fjárhagslegan ávinning af núverandi skipan. Þögnina verði að rjúfa, annars séu öll spilin ekki lögð á borðið.
Athugun á norrænum öryggismálum undanfarin umbreytingaár sýnir að nokkur óvissa hefur ríkt um hvaða stefnu samskipti Dana við Færeyinga og þó einkum Grænlendinga tækju. Spurningar hafa vaknað um hvort öryggis- og varnarmál skuli aðeins ræða við danska embættismenn í Kaupmannahöfn en ekki líta til Nuuk eða Þórshafnar. Nú liggur fyrir að um þrjá jafnréttháa aðila er að ræða þótt málum sé formlega ráðið til lykta í Kaupmannahöfn. Í höfuðborgum landanna verða sérstakar tengi-skrifstofur um þessi mál og formennska í samstarfsnefndinni færist á milli landanna. Færeyingar sitja á formannsstóli árið 2022.
Hér á landi er málum því miður þannig háttað að hvergi, hvorki innan háskóla né annars staðar, er fyrir hendi þekking og því síður stundað rannsóknarstarf sem jafnast á við það sem birtist í danska ritinu fyrrnefnda um öryggismálin á norðurhveli. Þetta er alvarlegur annmarki á íslenskri hagsmunagæslu hvort heldur litið er til öryggis- og varnarmála eða EES-mála. Þarna ættu þau sem sitja nú og semja stjórnarsáttmála til næstu fjögurra ára úr að bæta.