Undan köldu stríði.
Lesbók Morgunblaðsins 22. júlí, 2006.
Kalda stríðið snerist um stjórnmálastefnur og var háð milli tveggja þjóðfélagskerfa. Marxískir leiðtogar í Moskvu trúðu á það, sem þeir töldu vísindaleg sannindi kenninga Marx, að hinn kapítalíski heimur myndi líða undir lok vegna innanmeina, nýrrar kreppu og innbyrðis átaka. Framtíðin væri þeirra. Draumurinn varð að engu, eftir að lýðræðisríkin undir forystu Bandaríkjanna tóku höndum saman gegn vígvæðingu og útþenslu Sovétríkjanna á fimmta áratugnum, stofnuðu Atlantshafsbandalagið (NATO) árið 1949 og efldu samstöðu sína sem mest þau máttu.
Sanntrúaðir kommúnistar og sósíalistar vildu Sovét-Ísland og börðust fyrir því leynt og ljóst. Þeim þótti óbærilegt, að íslensk stjórnvöld skipuðu þjóðinni í sveit vestrænna lýðræðisþjóða með stofnaðild að NATO. Reiðin braust út 30. mars 1949 með óeirðum á Austurvelli í þeim tilgangi að koma í veg fyrir, að alþingismenn samþykktu NATO-aðildina. Engin mótmæli hér á landi síðan hafa jafnast á við þessa aðför að lýðræðislegum stjórnarháttum.
Eftir innrás sovéska hersins í Ungverjaland árið 1956 gegn friðsamri frelsishreyfingu landsmanna, sáu ýmsir vinstrisinnar villu síns vegar og snerust á sveif með stuðningsmönnum vestrænnar samvinnu. Hið sama gerðist eftir að Sovétmenn réðust inn í Prag árið 1968 til að kæfa "vorið" þar með hervaldi. Í ljósi sögunnar var þó með ólíkindum að fylgjast með viðbrögðum þeirra sósíalista hér, sem töldu sér sæma að taka upp hanskann fyrir Leonid Brezhnev, leiðtoga sovéska kommúnistaflokksins, og samherja hans vegna innrásarinnar. Þá kom Brezhnev-kenningin til sögunnar en henni var ætlað að hafa fælingargildi gagnvart öðrum þjóðum undir sósíalisma - þær yrðu að sætta sig við hernaðarlegt íhlutunarvald Kremlverja, færu þær út fyrir þann hugmyndafræðilega ramma, sem þeir settu.
Innan Sovétríkjanna sjálfra voru einstaklingar kúgaðir á þann veg, að hópum saman reyndu þeir að flýja þaðan. Sumum tókst það og þeirra á meðal var Vladimir Ashkenazy píanóleikara, sem varð íslenskur ríkisborgari. Síðar söfnuðum við nokkrir undirskriftum undir bréf til Brezhnevs með ósk um að faðir Ashkenazys fengi leyfi til að heimsækja son sinn og Þórunni Jóhannsdóttur konu hans og börn þeirra á Íslandi.
Árið 1987 hitti ég frægasta sovéska andófsmanninn, nóbelsverðlaunahafann Andrei Sakharov og konu hans Jelenu Bonner, á heimili þeirra í Moskvu. Það er ógleymanleg stund. Sakharov leit ekki á mannréttindabaráttu sína aðeins sem mannúðarmál heldur sem lið í að styrkja alþjóðlegt öryggi. Hann sagði: "Ríki, sem virðir ekki rétt eigin borgara, virðir ekki rétt nágranna sinna." Sakharov sagði einnig, að heimurinn gæti ekki treyst á leiðtoga, sem sæktu ekki traust til eigin þjóðar. Fyrir skoðanir á borð við þessar var hann dæmdur í stofufangelsi í borginni Gorkí og þeim hjónum var meðal annars refsað með því að neita Jelenu að leita sér lækninga í Bandaríkjunum.
Andrei Sakharov lifði ekki upplausn Sovétríkjanna og sovéska kommúnistaflokksins. Upprifjun um heimsókn mína til þeirra Sakharov-hjónanna og þessi ár vekja þakklæti til manna eins og þeirra, manna, sem risu gegn ofríkinu á heimavelli þess og létu ekki bugast. Þótt víða væri barist fyrir frelsi og lýðræði andspænis kúgunarvaldi heimskommúnismans, jafnaðist sú barátta ekki á við það, sem einstaklingar bak við hin lokuðu landamæri alræðisins lögðu í sölurnar.
Íslendingum er fjarlægt að ræða um hernaðarleg málefni og vígbúnaðarmál. Stundum mætti halda af umræðum samtímans um kalda stríðið, að hér hefði það snúist um eitthvað allt annað en baráttu gegn ofríki alræðisins af hálfu okkar lýðræðissinna. Hvað sem því líður er víst, að deilur á innlendum vettvangi snerust oft upp í innantómt karp og slagorðaflaum eða ofsafengna NATO- og Bandaríkjaóvild. Samanburðarfræði sósíalista í uppgjöri á milli risaveldanna byggðist á því að sanna, að Bandaríkin væru að minnsta kosti ívið verri en Sovétríkin.
Öll kalda stríðs árin stóðu Sjálfstæðisflokkurinn og Morgunblaðið vörð um varnarsamstarfið við Bandaríkin og aðildina að NATO. Frásögnum blaðsins af því harðræði, sem gerðist innan sovéska heimsveldisins var einfaldlega mótmælt sem lygi og til varð hugtakið "Moggalygi".
Jakob F. Ásgeirsson rithöfundur hefur skráð ævisögu Valtýs Stefánssonar, ritstjóra Morgunblaðsins, og birtir þar lista yfir helstu skammaryrðin, sem Valtýr og aðrir málsvarar vestrænnar samvinnu fengu yfir sig á síðum Þjóðviljans: landráðamenn, auðvaldsleppar, kvislingar, lygarar, skósveinar, bullur, þjóðníðingar, landsölumenn, vesalmenni, leiguþý, mútuþegar, svikarar, agentar, æsingamenn, falsarar, hyski, böðlar, níðingar, hræsnarar, kúgarar, illþýði, rindlar, fantar, utanveltubesefar, ragmenni, leppar Bandaríkjaauðvaldsins, fól, ærulaus ræksni, meinsærismenn, fífl, arftakar Júdasar, úrhrök þjóðfélagsins.
Magnús Kjartansson var ritstjóri Þjóðviljans á tímum innrásarinnar í Tékkóslóvakíu og ritaði á þessum árum pistlana Frá degi til dags í blað sitt undir dulnefninu Austri og voru þeir síðan gefnir út á bók Elds er þörf. Matthías Johannessen, skáld og ritstjóri, sagði í grein vegna bókarinnar:
"Þegar ég nú les Austra-pistlana aftur spyr ég sjálfan mig: getur verið að maður hafi sóað hluta ævi sinnar í þetta einskisverða rutl? Ó - já, ekki ber nú á öðru. En kannski var þetta karp ekki alveg einskis virði, þegar öllu er á botninn hvolft....Af nafnaskrá Frá degi til dags má sjá, að Magnús hefur lengst af einkum haft þrjá menn að skotspæni, Bjarna Benediktsson, Gylfa Þ. Gíslason og mig. Ég er upp með mér af þessum félagsskap. Það er ekki amalegt að vera í hópi slíkra forystumanna lýðræðissinna á Íslandi. Og það er í slíkum eldi sem ungir menn herðast."
Útlegging Magnúsar á innrásinni í Prag var í anda samanburðarfræðanna. Þótt Kremlverjar væru slæmir væru Morgunblaðsmenn þó verri: Matthías hefði heimtað, að Rússar réðust inn í Tékkóslóvakíu, hefði hann verið ritstjóri í Prag. Um þetta segir Matthías: "Magnús leggur að jöfnu að stuðla að vörnum og öryggi Íslands í samfélagi vestrænna lýðræðisþjóða og vera sovézkur leigupenni landráðamanna í Prag. Ég hef ekki andlegt þrek til að ræða þennan fíflaskap."
Þannig var á þessum árum leitast við að bera blak af Sovétríkjunum. Forðast var að ræða mál á skynsamlegan hátt, öllu var strax snúið á haus, málefnalegum rökum var hafnað og þau afbökuð með slagorðum og orðaleppum.
Skammir í íslenskum fjölmiðlum og á stjórnmálavettvangi hafa oft verið allsvakalegar, frá því að nútímastjórnmál hófust í byrjun 20. aldar. Þær hafa gengið í bylgjum. Hart var barist á heimastjórnarárunum og Jónas Jónsson frá Hriflu var oft heiftúðugur í garð andstæðinga sinna. Hitann í íslenskum stjórnmálum í kalda stríðinu má skýra með vísan til umræðuhefðar, skylmingarnar þá eru ekki einangraðar í sögulegu ljósi. Bylgjan gekk yfir og vissulega er ástæða til að skoða, hvað hún skildi eftir sig.
Um leið og það er gert má spyrja: Hvernig við komum undan kalda stríðinu? Umræðuhefðin - hefur hún breyst?
Átakamálin eru vissulega önnur og sjálfstæði ríkja og frelsi þjóða ekki í húfi. Í stjórnmálum innanlands er ekki tekist á um, hvort frekar eigi að fylgja stefnu kapítalista eða kommúnista. Nú er deilt um mismunandi útfærslur á kapítalisma. Á hinn bóginn skiptast menn enn í fylkingar, hart er deilt og ekki alltaf vandað til vopnaburðar.
Á tímum kalda stríðsins gætti þess, að vinstrisinnaðir menntamenn töldu sig oft hafa undirtökin í umræðunum og flíkuðu þeir því jafnvel, að þeir væru í senn gáfaðri og meiri Íslendingar en andstæðingar þeirra. Þótti þeim ekki lítils virði að vera í liði með nóbelsverðlaunahafanum Halldóri Laxness í þessum átökum, á meðan hann lét þau sig skipta. Enn eimir eftir af slíku yfirlæti í opinberum umræðum hér og tilraunum til að beita frekar stílbrögðum og ofsa en málefnalegum rökum, þegar öryggismál þjóðarinnar ber á góma.
Þegar litið er á samtímaátök má nefna:
1. Orðaleppum er enn beitt. Eftir að ég hafði kynnt matsskýrslu sérfræðinga Evrópusambandsins í hryðjuverkavörnum var ég kallaður "laumufasisti" af Þráni Bertelssyni og "hægriöfgamaður" af Guðmundi Steingrímssyni dálkahöfundum Fréttablaðsins.
2. Andúð á Bandaríkjunum. Í nýlegri blaðagrein segir Eiríkur Bergmann Einarsson, forstöðumaður Evrópufræðaseturs Viðskiptaháskólans á Bifröst, Bandaríkin hafa "svo gott sem breyst í lögregluríki".
3. Leitast er við að grafa undan trausti í garð stjórnvalda með ómaklegum árásum á ríkislögreglustjóra og starfsmenn embættis hans.
4. Fámennur hópur forystumanna sætir árásum þeirra, sem þola illa ríkjandi ástand. Í stað þess að verja hagsmuni stórveldis gætir þess helst, að menn telji sig þurfa að halda fram málstað stórfyrirtækja til að bæta mannlífið á Íslandi.
5. Ofsafengin og ósanngjörn viðbrögð við ævisögu Halldórs Laxness eftir Hannes Hólmstein Gissurarson. Hannes var sagður "boðflenna" í menningarlegu samfélagi, sem taldi sig ekki þurfa að þola slíka gesti.
Sjálfstæðisflokkurinn og Morgunblaðið standa enn fyrir sínu og komu vel undan kalda stríðinu. Moggalygin reyndist sönn og stefna flokks og blaðs í varnar- og öryggismálum skilaði því, sem að var stefnt. Frelsi og öryggi þjóðarinnar var tryggt og hún náði markmiðum sínum í utanríkismálum, en þar skipti útfærsla fiskveiðilögsögunnar í 200 sjómílur mestu.
Þróun þjóðmála frá 1991 hefur verið á þann veg, að Sjálfstæðisflokkurinn getur vel við unað. Sjálfstæðismenn hafa verið í ríkisstjórn öll árin síðan, lengst undir farsælu forsæti Davíðs Oddssonar. Þrír stjórnmálaflokkar hafa horfið á þessu tímabili, Alþýðubandalag, Alþýðuflokkur og Kvennalisti, og þrír nýir komið í þeirra stað, Frjálslyndi flokkurinn, Samfylkingin og vinstri/græn.
Lyktir kalda stríðsins drógu erfiðari dilk á eftir sér fyrir vinstrisinna á Íslandi en okkur, sem hvikuðum aldrei og héldum okkar striki. Tilraunir vinstrisinna til að mynda eina fylkingu gegn Sjálfstæðisflokknum runnu út í sandinn. Með brotthvarfi Alþýðubandalags og Alþýðuflokks hurfu málgögn þeirra Þjóðviljinn og Alþýðublaðið.
Þegar Matthías Johannessen lét af störfum ritstjóra 3. janúar 2001 sagði í forystugrein Morgunblaðsins:
"Á dimmum dögum kalda stríðsins átti Matthías Johannessen manna mestan þátt í að opna Morgunblaðið fyrir skáldum og rithöfundum, sem voru ekki allir tilbúnir til að láta draga sig í dilka. Kalda stríðið var ekki síður háð á vettvangi menningarlífsins en stjórnmálanna. Þegar Morgunblaðið birtist sem öflugur málsvari frjálsrar menningar beindu andstæðingarnir ekki sízt spjótum sínum að hinum unga ritstjóra, sem hafði rekið fleyg í raðir þeirra. Það voru erfiðir tímar fyrir skáld, sem um skeið var ekki dæmdur af verkum sínum heldur á pólitískum forsendum.
Samt var það svo við lok kalda stríðsins, þegar yngri samstarfsmenn Matthíasar höfðu tilhneigingu til að láta kné fylgja kviði, að hann hvatti til umburðarlyndis og sátta gagnvart þeim, sem höfðu hvað harðast vegið að honum sjálfum á vettvangi menningarlífsins."
Ég er sammála þessum orðum um hlut Matthíasar og afstöðu hans. Ég lét af störfum á Morgunblaðinu um svipað leyti og Sovétríkin hurfu. Á tímum kalda stríðsins ríkti ekki sá andi á blaðinu, að kné væri látið fylgja kviði í umræðum um andstæðinga stefnu blaðsins. Að það sé gert að því loknu með því að ræða opið og af hreinskilni um hlut þeirra, sem urðu undir í stríðinu, er að sjálfsögðu fráleitt.
Í eftirmála Í hita kalda stríðsins, safns greina eftir mig, sem kom út árið 2001, sakna ég þess, að Morgunblaðið hafi ekki fjallað um kalda stríðið á sama veg og um öryggismál þjóðarinnar á níunda áratugnum, það er brjóta atburði þess til mergjar og ræða þá. Hverjum stendur nær en Morgunblaðinu að benda á sannleikann, sem kallaður var "Moggalygi" í kalda stríðinu?
Í grein um Valtý Stefánsson á aldarafmæli hans 1993 sagði Matthías Johannessen, að það gæfi augaleið að stærsta blað þjóðarinnar, Morgunblaðið, hlyti að taka stakkaskiptum hvað varðar þjóðfélagsumræður og afstöðu til einstakra flokka og málefna við lyktir kalda stríðsins. Í tíð Valtýs hefði Morgunblaðið átt samstarf við Sjálfstæðisflokkinn en nú væri slíku samstarfi ekki til að dreifa, þótt sjálfstæðisstefnan væri sameiginlegt hugsjónamál blaðs og flokks, það er frelsi einstaklingsins og olnbogarými fyrir athafnamenn í aðbúnaðargóðu þjóðfélagi. Að vísu virtust nú flestir flokkar fylgja þessari stefnu að einhverju leyti, þó blæbrigðamunur væri á stefnumörkun.
Morgunblaðið hefur ekki síður en Sjálfstæðisflokkurinn orðið að berjast hart síðustu 15 ár. Ein harðasta orrahríðin á stjórnmálavettvangi hefur einmitt staðið um það, hvort setja eigi löggjöf til að tryggja skoðanafrelsi með dreifðu eignarhaldi á fjölmiðlum. Morgunblaðið er nú eina dagblaðið, sem leitar eftir áskrifendum. Þeir halda ekki hollustu við blað frekar en kjósendur við flokk, nema það höfði til þeirra á skýran og ótvíræðan hátt.
Kapítalismi getur snúist í andhverfu sína, ef ekki er staðinn öflugur vörður um réttarríkið og lýðræðislega stjórnarhætti. Varðstaða frjálshuga manna er enn og ávallt nauðsynleg og baráttu þeirra er ekki lokið, þótt þeir hafi komið sterkir undan kalda stríðinu.