Navalní ógnar og hræðir Pútín
Morgunblaðið, föstudagur 5. febrúar 2021
Þegar Alexei Navalní, kunnasti stjórnarandstæðingur Rússa, var að ná sér í Þýskalandi, eftir að Vladimir Pútín Rússlandsforseti reyndi að láta drepa hann með eitri, fór hann til Dresden við gerð myndbands um Pútín, valda- og eignagræðgi hans.
Í myndbandinu er rifjað upp að Pútín var KGB-foringi í Dresden þegar Berlínarmúrinn hrundi. Þar varð hann vitni að afleiðingum þess fyrir einræðisstjórn að hún spornaði ekki af hörku við mótmælaaðgerðum. Minningar um það hljóta að sækja að Rússlandsforseta nú þegar hann sigar lögreglunni hvað eftir annað á friðsama borgara sem vilja að stjórnkerfi Pútíns virði borgaraleg réttindi og gæti hags almennings en þjóni ekki aðeins hagsmunum þeirra sem sópa til sín fé og eignum í krafti valds og aðstöðu.
Fyrst reyndi Pútín að láta drepa Navalní (44 ára) með gömlu sovésku efnavopni. Síðan reyndi hann að losa sig við hann með því að leyfa þýskum hjálparsamtökum að fljúga með hann til Berlínar frá Omsk í Síberíu undir lok ágúst. Þýskir læknar björguðu lífi Navalnís sem sneri heim til Moskvu frá Berlín 17. janúar 2021. Hann var handtekinn á flugvellinum fyrir að hafa ekki komið til skráningar á skilorðsskrifstofu á réttum tíma þótt hann væri undir læknishendi í Berlín. Navalní var loks dæmdur 2. febrúar 2021 til tveggja og hálfs ár fangelsisvistar fyrir brot á skilorði.
Myndband Navalnís, Höll Pútíns, sem meira en 100 milljón sinnum hefur verið skoðað á YouTube, sýnir risahöll og glæsiaðstöðu á skaga við Svartahaf. Navalní segir að þar megi sjá minnisvarða um spillinguna sem einkenni stjórnarhætti Pútíns. Forsetinn segir höllina ekki sína eign. Laugardaginn 30. janúar sagðist rússneskur auðmaður, Arkadíj Rotenberg, byggingarverktaki og æskuvinur Pútíns, eiga öll mannvirkin sem sýnd eru á myndbandinu. Rotenberg hefur í fimm ár verið á refsilista Vesturlanda vegna skuggalegra umsvifa í þágu Pútíns.
Alexei Navalní í glerbúri við réttarhöldin 2. febrúar 2021. Hann sendir eiginkonu sinni, Júlíu, kveðju með því að mynda hjarta með fingrunum.
Í varnarræðu við réttarhöldin 2. febrúar 2021 sagði Navalní:
„Skýringin [á réttarhöldunum] er hatur og ótti eins manns – eins manns sem felur sig í byrgi. Ég móðgaði hann ákaflega með því að halda lífi. Ég hélt lífi, þökk sé góðu fólki, flugmönnum og læknum. Og síðan bætti ég gráu ofan á svart með því að hlaupa ekki í felur. Loks gerðist það sem er sannarlega hrollvekjandi: ég tók þátt í rannsókn á eiturárás á sjálfan mig og okkur tókst að sanna að í raun bar Pútín ábyrgð á þessari morðtilraun með því að nota rússnesku öryggislögregluna [FSB]. Og þess vegna er þjófótta smámennið í byrginu að verða viti sínu fjær. Vegna þessa er hann einfaldlega að ganga af göflunum.“
Fjöldamótmælin
Myndbandið magnaða og hvatningar Navalnís leiddu til mótmæla um allt Rússland sunnudaginn 24. janúar. Öryggislögregla handtók um fjögur þúsund manns og myndir birtust af hörkulegri framgöngu hennar.
Þegar dró að sunnudeginum 31. janúar birti Navalní bréf á vefsíðu sinni og sagði: „Drífið ykkur út, ekkert er að óttast. Enginn vill búa í landi harðstjórnar og spillingar. Meirihlutinn stendur með okkur.“ Tugþúsundir manna urðu við áskorun Navalnís og drifu sig út til mótmæla sunnudaginn 31. janúar. Lögreglan handtók þá rúmlega 5.000 manns og sýndi meiri hörku en áður.
Vegna réttarhaldanna 2. febrúar var fjölmennt öryggislið á götum Moskvu og vegatálmar voru víða um borgina. Fólki var haldið sem lengst frá dómhúsinu. Um 1.400 voru handteknir víðs vegar um landið, þar af 1.000 í Moskvu.
Allt sýnir þetta að Pútín ætlar ekki að brenna sig á því sama og gerðist í Austur-Þýskalandi sumarið og haustið 1989 þegar lögregluríkið hrundi allt í einu innan frá vegna máttleysis yfirvaldanna og skorts á stuðningi frá Moskvu. Pútín hefur oftar en einu sinni harmað þá atburðarás alla.
Mótmæli menntamanna
Vegna mótmælanna og hörku lögreglunnar í tilefni af handtöku Navalnís tóku vísinda- og fræðimenn innan og utan Rússlands höndum saman og birtu opið bréf í byrjun þessarar viku.
Þar er mótmælt beitingu efnavopna gegn Navalní og þar með broti gegn alþjóðalögum. Litið er á hörkuna gegn Navalní sem dæmi um hnignandi réttaröryggi rússneskra borgara, yfirvöld rannsaki hvorki mál né upplýsi, loki menn inni eða drepi, banni opinberar umræður og beiti valdi í stað viðræðna til þess að treysta sig í sessi með almennum stuðningi. Þetta valdi einungis meiri spennu í þjóðfélaginu og kunni auðveldlega að leiða til „þjóðaruppreisnar“. Hætta verði refsiaðgerðum gegn friðsömum mótmælendum.
Minnt er á nauðsyn alþjóðlegrar samstöðu til að sigrast á Covid-19-farsóttinni. Innan Rússlands hafi mistekist að sameina fræði- og vísindamenn og almenning gegn farsóttinni. Þjóðinni hafi þar með ekki nýst mikilvæg leið til að draga úr alþjóðaspennu með samvinnu gegn veirunni. Þess í stað megi greina viðleitni stjórnvalda til að virkja almenna borgara til átaka við sameiginlegan ytri óvin. Þetta hafi alvarleg áhrif á fræði- og vísindastörf sem ekki sé unnt að stunda á árangursríkan hátt í einangrun. Rússland megi sín einskis án vísinda.
Menntamennirnir vitna í lokin til orða frægasta sovéska andófsmannsins, mannvinarins, vísindamannsins og Nóbelsverðlaunahafans Andreis Sakharovs, sem sagði: „Friður, framfarir, mannréttindi – þessi þrjú markmið eru órjúfanlega tengd: Það er ekki unnt að ná einu þeirra séu hin tvö höfð að engu.“ Þetta verði rússnesk yfirvöld að hafa að leiðarljósi.
Minsk og Moskva
Í nágrannaríkjunum Hvíta-Rússlandi og Rússlandi takast einræðisherrar á við borgara landa sinna. Alexander Lúkasjenkó var kjörinn forseti Hvíta-Rússlands 9. ágúst 2020. Síðan hafa mótmælendur farið út á stræti og torg og sakað forsetann um kosninga-svindl. Stig af stigi hefur forsetinn hert gagnaðgerðir lögreglu með aðstoð frá Vladimir Pútín sem lét eins og hann hefði framtíð Lúkasjenkós í hendi sér. Nú glíma einræðisherrarnir í Minsk og Moskvu við svipaðan vanda á heimavelli. Þótt upptökin séu ólík er hvatinn sá sami. Fólk sættir sig ekki við stjórnarhætti valdhafa sem treysta á efnavopn, pyntingar og skipulega aðför að mannréttindum til að halda völdum.
Réttarhöldunum yfir Navalní er líkt við sýndarréttarhöldin í Moskvu á fjórða áratugnum þegar Jósep Stalín útrýmdi andstæðingum sínum. Munurinn er þó sá að áróðursvélin í þágu einræðisherrans er veikari nú en þá, þar á meðal utan Rússlands. Meira að segja hér á landi heyrast þó hjáróma raddir um að Navalní sé loddari en ekki hugaður og snjall baráttu- og áróðursmaður sem hættir eigin lífi á þágu málstaðarins.
Fráleitt er að líkja mótmælum í tveimur síðustu einræðisríkjum Evrópu við það sem gerist í réttar- og lýðræðisríkjum þegar þjóðfélagsspenna myndast. Þar treysta menn því að grunngildi séu virt og velja sér nýja forystu á lýðræðislegan hátt.