NATO lítur til norðurs
Morgunblaðið, 11. desember 2020
Umræður um varnar- og öryggismál eru takmarkaðar hér á landi. Er það undarlegt miðað við hve áhuginn á þróun þessara mála í nágrenni okkar eykst jafnt og þétt meðal stjórnmálamanna, sérfræðinga og fjölmiðlamanna.
Fyrir skömmu sendi norska ríkisstjórnin frá sér nýja hvítbók um norðurslóðir þar sem sérstaklega er áréttað að gjörbreyting hafi orðið frá því að síðasta norska stefnuskjalið um þetta nágrannasvæði okkar Íslendinga var birt árið 2011. Helsta breytingin snýr að hernaðarlega þættinum, það er stefnubreytingu Rússa með aukinni hervæðingu á öllum sviðum og þar með kjarnorkuhervæðingu á Kólaskaganum.
Þögn hér á landi breytir engu um þessa þróun. Hún eykur aðeins hættu á að blekkingartrú verði rótfastari. Blekking um að sé setið auðum höndum „reddist þetta“ eða þróunin verði á annan veg hér en annars staðar.
Umræður á NATO-þingi
Nokkru áður en norska norðurslóðastefnan birtist hittust þingmenn frá 30 aðildarlöndum NATO á fjarfundi NATO-þingsins. Meðal viðmælenda þingmannanna var Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO. Hann sat fyrir svörum og breski íhaldsþingmaðurinn Alec Shelbrooke beindi athygli Stoltenbergs og þingmannanna að norðurslóðum.
Shelbrooke vék sérstaklega að framgöngu Rússa og Kínverja og hvernig hún sneri að NATO. Kínverjar litu á sig sem nágranna norðurslóða. Þeir hefðu áform um silkileið í Norður-Íshafi og efndu til flotaæfinga á Eystrasalti. Hann sagði að kafbátaumsvif Rússa í Norður-Atlantshafi væru nú meiri en árið 1983. (Um þær mundir hófst endurnýjun alls búnaðar í Keflavíkurstöðinni vegna útþenslu Sovétmanna.) Áætlun Rússa um skipasmíðar væri þriðja stærsta í heimi, nú væri verið að endurvopna rússneska Norðurflotann, nýir ísbrjótar væru í smíðum og siglingar í norðri og auðlindanýting yrðu Rússum mikilvægari á næstu áratugum.
Í september 2020 hefðu Bretar sýnt áhuga sinn á öryggi á norðurslóðum í verki með því að stjórna fjölþjóðlegri flota- og flugsveit við æfingar á Barentshafi. Svonefndur norðurhópur 12 ríkja lyti forystu Breta til að auka hernaðarlegt öryggi í norðri með virku varnarsamstarfi. Spurði hann Stoltenberg hver væru áform NATO í bráð og lengd til að gæta eigin strategískra hagsmuna á þessu svæði. Hvernig ætlaði NATO að hvetja aðildarríkin til að styrkja getu sína vegna nýrra norðlægra verkefna.
Jens Stoltenberg svaraði að norðurslóðir skiptu mjög miklu fyrir NATO. Þær yrðu aðeins enn mikilvægari við stækkun íslausra hafsvæða og vegna aukinna hernaðarumsvifa Rússa og vaxandi áhuga Kínverja. Það hefði jafnan verið litið á norðurslóðir sem lágspennusvæði. Hann vildi að það yrði gert áfram sem yrði auðvitað erfiðara með vaxandi hernaðarumsvifum. Hann vildi fylgja tvíþættri stefnu: samtals og hernaðarlegrar staðfestu.
NATO hefði þess vegna styrkt viðveru sína á norðurslóðum. Þess væri vænst að bandalagsríkin fylgdu þessu fram með tækjum og mannafla. Bretar hefðu þegar styrkt flota sinn og keypt kafbátaleitarvélar. Sömu sögu væri að segja um Dani, Norðmenn, Kanadamenn og Bandaríkjamenn. „Við verðum að vernda Norður-Atlantshaf, við verðum að verja alla kaplana“ sem Stoltenberg sagði að tryggðu nær öll stafræn samskipti milli ríkja. Þá yrði að efna til fleiri æfinga á borð við Trident Juncture-æfinguna árið 2018.
Í fyrsta sinn á mörgum áratugum væri nú haldið úti flugmóðurskipi á norðurhluta Atlantshafs. Flotar Breta og Bandaríkjamanna létu auk þess að sér kveða á annan hátt en áður. Unnið væri að gerð varnaráætlana á vegum NATO fyrir hvert eitt aðildarríki og sérstaklega væri litið til flotamála í norðri. Ekki mætti gleyma því að NATO hefði komið á fót nýrri herstjórn í Norfolk í Virginíu-ríki í Bandaríkjunum sem sinnti verkefnum á Norður-Atlantshafi. Þar birtist einnig aukin áhersla NATO á Norður-Atlantshaf.
Loftslag og öryggi
Þessi orðaskipti um norðurslóðir eru skarpari en þau hafa verið á opinberum NATO-vettvangi um langt árabil. Um áratugur er síðan þáverandi ríkisstjórn Kanada vildi ekki nein NATO-afskipti af norðurslóðum. Undanfarin ár má hins vegar greina ákveðna stigmögnun í orðalagi NATO um nauðsyn þess að auka styrk og viðveru undir merkjum bandalagsins í norðri. Jens Stoltenberg er sömu skoðunar og norrænir varnarmálaráðherrar sem vilja einnig að litið sé á norðurslóðir (e. Arctic) sem lágspennusvæði. Í orðum allra norrænna ráðamanna um þetta má þó greina undirtón um að líklega versni þó ástandið.
Norðurskautsráðið er samstarfsvettvangur átta ríkja, nú undir formennsku Íslendinga. Þar er ekki fjallað um varnar- og öryggismál. Danskir fræðimenn hafa hreyft hugmynd um að komið verði á fót óformlegum samráðsvettvangi um arktísk öryggismál með þátttöku fleiri en ríkjanna átta.
Í lok nóvember 2020 var lögð fram 67 bls. skýrsla, NATO 2030, sem hefur að geyma ábendingar 10 manna hóps sem starfaði á vegum Stoltenbergs í umboði ríkisoddvitafundar bandalagsins í desember 2019.
Í kafla um loftslagsmál segir meðal annars að áréttað skuli af hálfu NATO að loftslagsbreytingar hafi áhrif á öryggisumhverfi bandalagsins og að sjá verði til þess að sú staðreynd seti svip á strategísk stefnuskjöl. Þá segir:
„NATO á að styrkja aðgerðir til ástandsmats á norðurslóðum og á Norðurskautssvæðinu (e. Arctic) og að því er varðar norðurslóðir, sem falla undir ábyrgðarsvæði SACEURs [Evrópuherstjórnar NATO], ætti að móta strategíu sem nær til víðtækari fælingar og varnaráætlana. Gerð þessarar svæðisbundnu strategíu taki samstillt tillit til viðkvæmni og innsýnar NATO-aðildarríkjanna sem eiga land að Norður-Íshafi. Í henni felist áætlanir til að tryggja siglingafrelsi í norðurhöfum og á nálægum höfum þar á meðal Norður-Atlantshafi auk ákvæða um hvernig brugðist skuli við herskáum aðgerðum ríkja. Til að styðja við þessi áform verði flotastefna bandalagsins frá 2011 uppfærð svo að hún endurspegli nýjar ógnir við tengslin yfir Atlantshaf og ósk NATO um að Arktik/norðurslóðasvæðið haldist sem lágspennusvæði.“
Þá segir einnig í þessum kafla framtíðarskýrslu NATO að loftslagsbreytingar móti áfram öryggisumhverfi NATO. Þótt það sé einkum verkefni einstakra aðildarríkja að hafa stjórn á útblæstri gegni NATO þar hlutverki vegna vaxandi þarfar fyrir ástandsmat, tímabærar viðvaranir og upplýsingaskipti. Leggur ráðgjafarhópurinn til að hugað verði að því að koma á fót öndvegissetri NATO um loftslag og öryggi. Í störfum setursins yrði lagt upp með reynslu NATO af því að fjalla um loftslagsbreytingar og aðrar ekki-hernaðarlegar ógnir eins og farsóttir við úrvinnslu NATO-áætlana um viðnámsþrótt og áfallastjórnun, þar verði sérstök áhersla lögð á að styrkja orkuvirki og fjarskiptavirki til að standast veðurálag.
Þarna er vikið að borgaralegum öryggisþáttum sem snerta hagsmuni okkar Íslendinga beint eins og sannaðist fyrir ári. Íslensk stjórnvöld ættu að láta sig þennan þátt sérstaklega varða í starfi NATO.