Mannréttindadómstóll í ólgusjó
Morgunblaðið, föstudagur 18. september 2020
Innan breska stjórnkerfisins er unnið að smíði lagafrumvarps til að þrengja valdsvið Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE) í Strassborg gagnvart Bretlandi á þeim sviðum þar sem Bretar telja að Strassborgardómararnir hafi „gengið of langt“.
Þar er meðal annars um að ræða ákvæði mannréttindasáttmála Evrópu sem eru skjól fyrir farand- og flóttafólk vilji það komast hjá framkvæmd brottvísunar og ákvæði sem nota má gegn breskum hermönnum vegna þátttöku þeirra í aðgerðum utan Bretlands. Þessi ákvæði eru nú meðal lögskýringargagna breskra dómara við ákvarðanir þeirra vegna mála sem undir þau falla.
Breskir stjórnmálamenn, andvígir aðild að Evrópusambandinu, hafa lengi gagnrýnt MDE og dóma ESB-dómstólsins sem reistir eru á mannréttindaákvæðum ESB. Í brexit-viðræðunum hafa fulltrúar ESB krafist þess að Bretar viðurkenni áfram mannréttindasáttmála Evrópu og mannréttindaákvæði í sáttmálum ESB að öðrum kosti sé samstarfi ESB og Breta í þágu löggæslu stefnt í hættu. Þarna er meðal annars vísað til mikilvægra hagsmuna Breta af aðild að Europol, Evrópulögreglunni, eftir ESB-úrsögnina.
Í kosningastefnuskrá breska Íhaldsflokksins fyrir þingkosningar á árinu 2019 sagði að endurskoða bæri mannréttinda- og stjórnsýslulög til að tryggja hæfilegt jafnvægi milli réttar hvers einstaklings, brýnna þjóðaröryggishagsmuna og virkrar stjórnsýslu.
Gagnrýni breskra ráðherra á MDE er meðal annars sú að dómararnir í Strassborg afflytji 67 ára gamlan mannréttindasáttmála Evrópu í „framsækinni“ lagatúlkun og með dómum sem reistir séu á henni. Innan Íhaldsflokksins benda áhrifamenn á að aldrei hefði neinn gert ráð fyrir að MDE yrði beitt á þann veg sem nú er gert í málum hælisleitenda. Þar hafi Strassborgardómararnir skapað víðtækari lagareglur en felast í ákvæðum mannréttindasáttmálans.
Stefna bresku ríkisstjórnarinnar hefur verið mörkuð. Óánægjan með MDE í Bretlandi er djúpstæðari en svo að unnt sé að líta á afstöðuna sem leikbragð í ESB-viðræðunum þótt ýmislegt annað sem ber hátt um þessar mundir vegna spennunnar milli Breta og ESB kunni að vera það.
Höfuðsmiður laga og reglna?
Ráðherraskrifstofa Evrópuráðsins og Evrópuráðsþing 47 aðildarríkja starfa við hlið MDE í Strassborg. Þrír íslenskir þingmenn sitja á Evrópuráðsþinginu. Við ráðið starfar fastanefnd Íslands undir forystu Ragnhildar Arnljótsdóttur, fyrrv. ráðuneytisstjóra í forsætisráðuneytinu. Árið 2022 tekur Ísland við formennsku í ráðherraráði Evrópuráðsins. Róbert Spanó, fulltrúi Íslands í MDE, var kjörinn forseti dómstólsins í apríl 2020 en forveri hans í embætti var Grikki.
Afstaða Breta til MDE og gagnrýni á dómstólinn víðar í aðildarríkjunum 47 hrín ekki á MDE-dómurunum. Þeir sitja í virki og fara sínu fram innan þess og utan. Nýleg turnlaga bygging dómstólsins minnir á sjálfstæði hans.
Nýlegt dómshús MDE í Strassborg. Turnarnir minna á yfirburði dómaranna í virki sínu.
Nú bíða um 65.000 mál afgreiðslu hjá dómstólnum. Innan turnsins kunna menn að túlka málafjöldann á þann veg að hann sýni tiltrú til dómstólsins, að dómararnir séu verðir gegn óréttlæti og ofríki yfirvalda. Ríkisvald einstakra landa er jafnan í sæti „sökudólgsins“ fyrir dómstólnum, hann er einskonar hæstiréttur hæstarétta aðildarlandanna.
Utan dómstólsins er málafjöldinn talinn dæmi um óskilvirkni dómstólsins. Hann gangi fram í skjóli virðingarinnar sem Evrópuráðið ávann sér á árum áður en fer nú þverrandi meðal annars vegna málflutnings á Evrópuráðsþinginu sem þjónar frekar Evrópuráðinu sem stofnun en hugsjónunum sem ráðið var stofnað til að vernda. Hefur þetta meðal annars birst í ákvörðunum þingmanna þegar Rússar eiga í hlut.
Markús Sigurbjörnsson, fyrrverandi forseti Hæstaréttar Íslands, sagði í samtali við Lögmannablaðið vorið 2020:
„Það getur verið erfitt að átta sig á því hvað Mannréttindadómstóllinn ætlast til að maður geri. Auðvitað er það skrítin veröld þegar íslenska ríkinu er dæmt áfelli, út af til að mynda tjáningarfrelsi, vegna þess að Hæstiréttur Íslands fylgdi ekki kríteríunum frá Mannréttindadómstólnum, en bara óvart voru þessar kríteríur ekki til þegar málið var dæmt. Það er erfitt að reyna að fylgja svona línu.[] Í mörgum tilvikum mætti fylgja með: Að vísu skipti þetta atriði engu máli í þessu tilviki en þið nefnduð þetta samt ekki og úr því að þessi krítería var ekki tekin til skoðunar þá var brotið gegn mannréttindum. Þetta er orðin allt önnur veröld en hún var og í raun má spyrja hvernig Mannréttindadómstóllinn lítur á sitt eigið hlutverk. Er hann orðinn einhvers konar höfuðsmiður laga eða reglna sem veitir öllum landsdómstólum leiðsögn um það hvernig þeir eiga að gera hlutina og ef því er ekki fylgt er allt ómögulegt.“
Þarna er lýst stofnun sem telur sig geta farið sínu fram hvað sem tautar og raular.
Misráðin Tyrklandsheimsókn
Róbert Spanó, forseti MDE, fór í umdeilda opinbera heimsókn til Tyrklands 3. til 5. september. Öll rök fyrir heimsókninni bera þess merki að ekkert knúði á um hana annað en þrýstingur frá stjórnvöldum í Tyrklandi og metnaður dómsforsetans.
Tyrkneskir ráðamenn hafa á undanförnum árum gerst sekir um gróf mannréttindabrot. Nú hafa þeir þó fengið gæðastimpil frá forseta dómstólsins í Strassborg. Hann varð meðal annars heiðursdoktor háskóla sem er alræmdur fyrir ofsóknir í garð prófessora af því að stjórnvöld líta þá óvildarauga.
Einkennilegt er að notað sé orðið „hefð“ til að skýra tilefni Tyrklandsferðar og doktorsnafnbótar Róberts. Aldrei áður hefur forseti MDE farið í opinbera Tyrklandsheimsókn. Þá er ekki heldur hefð að forsetar MDE þiggi doktorsnafnbót sér til heiðurs.
Síðan 2016 hefur ríkt óöld í Tyrklandi vegna ofsókna gegn almennum borgurum eftir misheppnaða tilraun til að steypa Recep Tayyip Erdogan forseta af stóli. Erdogan grefur markvisst undan stjórnkerfi lýðveldisins frá 1923 sem Kemal Atatürk, „faðir“ nútíma Tyrklands, stofnaði. Þar var skilið milli trúmála og stjórnmála. Skilin eru Erdogan ekki að skapi. Hann sækir stuðning til þjóðernissinnaðra múslima, talsmanna löggjafar að hætti Kóransins. Hún fellur ekki að mannréttindasáttmálanum, stjórnarskrá mannréttindadómstólsins.
Heimsóknin til Erdogans og viðræður við hann og stuðningsmenn hans er fleinn í holdi þeirra sem sæta ofsóknum af hálfu valdamannanna. Forseti MDE neitaði staðfastlega að hitta þá í Tyrklandi sem þurfa á vernd MDE að halda en ekki gæðastimpli dómsforsetans á Erdogan.
Fyrir utan dómgreindarskort á stöðu mála í Tyrklandi sýnir opinber heimsókn þangað á þessari stundu skilningsleysi á utanríkis- og öryggismálum. Tyrkir deila við Frakka vegna þrotríkisins Líbíu. Þá sækja Tyrkir gegn Grikkjum vegna yfirráða á Eyjahafi. Tyrkir hafa þar hafréttarsáttmála SÞ að engu. Hvarvetna fer Erdogan fram með hótunum.
Forsetaheimsóknin til Tyrklands í nafni mannréttinda var misráðin. Hún staðfestir að innan Mannréttindadómstóls Evrópu ríkir andi yfirlætis og skeytingarleysis. Fleiri kunna að feta í fótspor bresku íhaldsþingmannanna og telja þjóðum sínum betur borgið án afskipta dómaranna.