Mannkynssaga í stórri sveiflu
Umsögn, Morgunblaðið 12. október 2019,
Yuval Noah Harari (43 ára) er ísraelskur sagnfræðingur, heimspekingur og metsöluhöfundur þriggja bóka: Sapiens, mannkynssaga í stuttu máli; Homo Deus: framtíðarsaga í stuttu máli og 21 lærdómur fyrir 21. öldina. Hann kennir við sagnfræðideild Hebreska háskólans í Jerúsalem. Bækur hans hafa selst í meira en 20 milljón eintökum um heim allan.
Eftir að hafa upphaflega helgað sig veraldarsögunni almennt, miðaldasögu og hernaðarsögu hóf Harari rannsóknir á þrengri sagnfræðilegum sviðum. Hann segist nú leita svara við spurningum eins og þessum: Hver eru tengsl sagnfræði og líffræði? Hver er grundvallarmunurinn á Homo sapiens og öðrum dýrum? Setur réttlæti svip á söguna? Stefnir sagan í ákveðna átt? Hefur framvinda sögunnar gert fólk hamingjusamara? Hvaða siðfræðilegu spurningar vakna vegna vísinda og tækni á 21. öldinni?
Fyrsta bók Hararis, Sapiens, kom út 2014 en hér á landi 2019 í þýðingu Magneu Matthíasdóttur. Bókinni hefur verið vel tekið um heim allan. Á vefsíðu höfundarins segir að á fjórum árum fram til 2018 hafi selst 12 milljón eintök af bókinni á 50 tungumálum.
Yuval Noah Harari
Bókin Sapiens er 472 bls. að lengd með heimilda- og nafnaskrám. Það krefst víðtækrar þekkingar að íslenska bókina vegna þess hve hún nær yfir stórt og fjölbreytt svið. Þýðing Magneu er lipur, textinn skýr og tær, þótt stundum sé fjallað um torskilið efni. Óvenjulegt er að sjá orðið „menningu“ notað í fleirtölu eins og Magnea gerir. Þá er Peugeot-fyrirtækinu lýst sem „sameiginlegum heilaspuna okkar“ sem lögfræðingar kalli „lagatilbúning“ (bls. 41). Orðið „lagatilbúningur“ er klunnalegt og vafalaust unnt að finna þjálla orð.
Um franska bílafyrirtækið Peugeot er fjallað á bls. 44 og þar um kring í kafla sem heitir Skilningstréð í fyrsta hluta bókarinnar sem ber heitið Vitsmunabyltingin. Í þessum bókarhluta er leitast við að skýra hvernig Homo sapiens greindist frá öðrum skepnum í árdaga sögunnar. Að Peugeot komi þar við sögu gefur til kynna hvernig Harari tengir saman gamalt og nýtt. Minnir nútímamannninn stöðugt á rætur sínar og þróun forferða sinna.
Bókin skiptist í fjóra hluta: Vitsmunabyltingin, Landbúnaðarbyltingin, Sameining mannkyns, Vísindabyltingin. Kaflar bókarinnar eru alls 20. Í henni eru myndir og kort. Allur frágangur er góður, þó blasti við meinleg villa, skammstöfunin f.kr., þegar sagt er frá því að Konstantínus keisari skírðist til kristinnar trúar það er á fjórðu öld e.kr.
Margar leiðir er unnt að fara til að segja mannkynssöguna. Í Menntaskólanum í Reykjavík var heillandi að hafa Ólaf Hansson sem sögukennara. Hann stóð við kennarapúltið og miðlaði af ótæmandi fróðleiksbrunni sínum á þann veg að kveikti áhuga á að leita sér frekari fróðleiks. Hann skýrði einnig orð og hugtök, nefndi karla og konur til sögunnar. Lagði nemendum til lykil sem opnaði margar fróðleikshirslur.
Harari tengir með stórri sveiflu: „Í dag búum við kannski í háhýsum með troðfullum ísskápum en erfðaefnið heldur ennþá að við séum á gresjunni. Þess vegna skófla sum okkar í sig heilum dalli af ís þegar við rekumst á hann í frystinum og skolum honum niður með tveggja lítra kók.“ (Bls. 53.)
Þegar Harari ræðir um hjónaband vísinda og heimsveldis segir hann á einum stað: „Vísindabyltingin og heimsvaldastefna nútímans voru óaðskiljanleg. Fólk eins og skipstjórinn James Cook og grasafræðingurinn Joseph Banks gátu varla greint vísindi frá heimsveldi.“
Þarna vísar hann til þess að Cook fór að ráðum breska læknisins James Linds og hlóð skip sitt af súrkáli og skipaði hásetum sínum að borða mikið magn af ferskum ávöxtum og grænmeti hvenær sem þeir kæmu að landi. Cook missti engan mann úr skyrbjúgi, vágesti sæfarenda á 18. öld landkönnunar og landvinninga, og varð þannig fyrirmynd annarra. „Uppgötvunin á árangursríkri lækningu á skyrbjúgi lagði sitt af mörkum til breskra yfirráða á heimshöfunum og gerði Bretum fært að senda hersveitir yfir þveran hnöttinn.“ (Bls. 301.) Þeir lögðu undir sig Ástralíu, Tasmaníu og Nýja-Sjáland.
Grasafræðingurinn Joseph Banks sem Harari nefnir oftar en einu sinni til sögunnar í bók sinni er enginn annar en Sir Jósef Banks sem hingað kom í leiðangur og reyndist Íslendingum vel í Napóleons-stríðunum eins og Anna Agnarsdóttir prófessor hefur rannsakað og lýst.
Harari hefur ekki frekar en aðrir svör við öllum spurningum sem vakna þegar rýnt er í söguna. Hann skýrir þó hvers vegna fólkinu sem á ísköldum útnára Evrasíu tókst „að brjótast út úr sínu afskekkta heimshorni og sigra allan heiminn“. Frá 1850 hafi „evrópsk yfirráð byggst í miklum mæli á samsteypu hervalds, iðnaðar og vísinda og tæknilegri snilld“. (Bls. 304.). Kínverja og Persa „skorti gildin, goðsagnirnar, réttarkerfið og samfélagspólitíska innviði sem hafði tekið margar aldir að móta og þroska á Vesturlöndum og var ekki hægt að herma eftir og tileinka sér í flýti“. (Bls. 307.) Og síðan: „Þegar gullnáma tækninnar laukst upp voru Evrópumenn mun betur í stakk búnir en aðrir að nýta sér hana. Það er því varla tilviljun að vísindi og kapítalismi eru mikilvægasta arfleifðin sem evrópsk heimsvaldastefna hefur fært síð-evrópskum heimi tuttugustu og fyrstu aldar.“ (Bls. 307.)
Stórum spurningum verður aldrei svarað eins og hvers vegna Konstantínus Rómarkeisari snerist til kristinnar trúar á fjórðu öld: „Fékk hann trúarlega opinberun eða bentu einhverjir ráðgjafar hans á að kristnum mönnum fjölgaði hratt og það væri kannski best að slást í lið með þeim? Sagnfræðingar geta velt þessu fyrir sér en þeir finna engin afgerandi svör.“ (Bls. 259.)
Lægju svörin fyrir í öllum tilvikum og hugmyndaflugið fengi ekki að njóta sín væri mannkynssagan ekki eins forvitnileg og höfðaði ekki til eins margra og birtist í sölu bóka Hararis. Það er fengur að því að Sapiens skuli koma út á góðri íslensku.