Ljósi brugðið í VG-skúmaskot
Bækur - Stjórnmálasaga - Morgunblaðið 18. maí 2020
Í bókinni Hreyfing rauð og græn – saga VG 1999 til 2019 er sögð saga hreyfingar „sem umbreyttist frá því að vera lítill, áberandi andófsflokkur í að verða sá næststærsti á Alþingi og leiðandi í ríkisstjórn,“ segir á vefsíðu VG. Sagnfræðingurinn Pétur Hrafn Árnason skráði söguna og segist hann hafa fengið „fullt frelsi við ritun og efnisöflun, þ.m.t. óheft aðgengi að fundargerðum og öðrum skjölum úr starfi VG, stjórnar og þingflokks“. Þá segir að í sögunni sé ekkert dregið undan og hún sé „á köflum átakasaga“ – þar er ekki orðum aukið.
Bókin (347 síður) kom út í stóru broti og ríkulega myndskreytt í desember 2019. Er glæsilega að útgáfunni staðið og ekkert til sparað. Bókin skiptist í átta meginkafla með mörgum undirköflum. Þá fylgja viðaukar með úrslitum þing- og sveitarstjórnarkosninga, listum yfir kjörna fulltrúa VG og stjórnir hreyfingarinnar auk þingmálaskrár VG. Í bókinni eru heimilda- og nafnaskrár auk heillaóskalista. Á milli kafla eru litaðar síður, rauðar og grænar, á sumum þeirra má kynnast „röddum úr VG“, það er sjónarmiðum einstaklinga sem starfað hafa í flokknum og sumir fallið fyrir borð.
Lýsing á flokksstarfinu samrýmist ekki alltaf litfagurri umgjörð bókarinnar. Verst er ástandið þegar „hrein vinstristjórn“ Jóhönnu Sigurðardóttur situr og flokksformaðurinn Steingrímur J. Sigfússon er fjármálaráðherra. Glímt er við mörg stórmál en þyngst vega ESB-aðildarumsóknin og Icesave-málið.
„Á fundi 13. apríl [2011] var, samkvæmt tillögu Katrínar Jakobsdóttur, ákveðið að fá vinnustaðasálfræðing til að aðstoða hópinn [þingflokk VG] við að bæta andrúmsloftið. En því var „tekið misvel í þingflokknum og óttaðist ég að viðkomandi hafi sjálfur þurft að leita sér aðstoðar eftir að hafa kynnst þingflokki VG,“ sagði Katrín Jakobsdóttir við bókarhöfund í maí 2018 (s. 232). Og enn hafði formaður VG þessi orð um ástandið: „Þetta líktist einna helst langri spennusenu úr Indiana Jones-mynd þar sem einn rúllandi steinninn á eftir öðrum sótti að manni“.
VG-trúnaðarmönnum er tamt að lýsa sér sem fórnarlömbum skoðana eða stjórnmálaafla sem þeir verði nauðbeygðir að lúta til að ná völdum. Við lestur bókarinnar vaknar oft spurningin: Til hvers var barist? Af hverju að halda í kreddur ef þeim er alltaf fórnað þegar völd eru innan seilingar?
Margir heltast úr lestinni eins og til dæmis Guðfríður Lilja Grétarsdóttir sem varð um tíma þingflokksformaður VG en vék síðan nauðbeygð fyrir Árna Þór Sigurðssyni sem tók sæti hennar á meðan hún var í fæðingarorlofi. Steingrímur J. sagði henni við komuna úr orlofinu í apríl 2011 að Árni Þór gæti ekki hugsað sér að víkja úr formannsstólnum en hún ætti að segja út á við að hún vildi heldur sinna börnunum betur! Um þetta segir bókarhöfundur: „Þessi gjörningur [að fella Guðfríði] vakti mikil viðbrögð bæði innan flokks og í samfélaginu og fannst mörgum súrt að kyngja því að flokkur sem kenndi sig við kvenfrelsi skyldi ekki hafa í heiðri anda fæðingarorlofslaganna.“ (S. 231.)
Guðfríður Lilja hætti afskiptum af stjórnmálum í árslok 2012 en í tölvubréfi til bókarhöfundar í mars 2019 segir hún „en mér finnst við hafa gert eins og við gátum til að standa okkar plikt.“ (S. 233.) Í janúar 2013 varð Jón Bjarnason, fyrrv. ráðherra VG, utanflokka. Hann birtir nú greinar til að sanna að hann hafi staðið sína plikt í flokknum með því að spilla fyrir ESB-aðildinni með afstöðu sinni í makrílmálinu. Hjörleifur Guttormsson, einn þeirra sem réðu úrslitum um stofnun VG, sagði sig úr flokknum 8. janúar 2013 vegna ESB-aðildarumsóknarinnar frá 2009 og leyfa til olíuleitar á Drekasvæðinu.
Hér hafa verið nefnd þrjú grundvallarmál sem höfð voru að engu af forystu VG á þessum árum: kvenfrelsi, ESB-aðild og olíuleit. Öllu var ýtt til hliðar til að geta setið undir forsæti Jóhönnu sem kallaði fólk fyrir sig og hótaði til að halda stjórnarsamstarfinu á lífi.
Sagan af því hvernig samstarf fjandflokkanna Samfylkingar og VG hófst er ekki síður forvitnileg en greining á ástæðum fylgishruns flokkanna í kosningunum 2013.
Haustið eftir hrun bankanna á meðan Samfylkingin sat í stjórn með Sjálfstæðisflokknum undir forsæti Geirs H. Haarde hófu Össur Skarphéðinsson, ráðherra Samfylkingarinnar, og Ögmundur Jónasson, þingmaður VG, laumuspil. Þeim er í bókinni lýst sem öðrum öxlinum í stjórn Jóhönnu og Steingríms J., minnihlutastjórninni sem forseti Íslands, Ólafur Ragnar Grímsson, skipaði 1. febrúar 2009 enda taldi hann að Jóhanna væri „eini stjórnmálamaðurinn sem gæti skapað ró í samfélaginu“.
Þessi minnihlutastjórn tveggja flokka þurfti þriðja flokkinn til að verjast falli og tók Sigmundur Davíð Gunnlaugsson, nýkjörinn formaður Framsóknarflokksins, af skarið um að þingmenn framsóknar skyldu gera það. Hann sat ekki sjálfur á þingi. Steingrími J. var falið að ræða við Sigmund Davíð um hvernig hann vildi standa að samstarfinu „ætti að gera aukalega samstarfsyfirlýsingu milli flokkanna þriggja?“ spurði Steingrímur J. og sagðist Sigmundur Davíð „til í að skoða það og var þá ráðist í að semja uppkast að henni. Þegar tveir dagar voru eftir af viðræðunum var þetta orðið að einni blaðsíðu í nokkrum tölusettum liðum, þ.e. að oddvitar stjórnarinnar myndu funda vikulega með Sigmundi, myndu senda framsókn stjórnarfrumvörp fyrirfram til skoðunar á sama tíma og eigin þingflokkum, Sigmundur fengi að fylgjast með samstarfinu við AGS [Alþjóðagjaldeyrissjóðinn] og Icesave-viðræðum, komið væri á stjórnlagaþingi til að endurskoða stjórnarskrána og tekið á skuldavanda heimila og fyrirtækja.
Daginn fyrir ríkisráðsfundinn á Bessastöðum, þar sem ný stjórn tæki formlega við völdum, þ.e. laugardaginn 31. janúar, hringdi Steingrímur í Sigmund til að athuga hvort ekki ætti að handsala þetta samkomulag. Þá hafði honum hins vegar snúist hugur og vildi ekki lengur neina yfirlýsingu og ekkert undirrita...“ (s. 165 til 166).
Nú voru góð ráð dýr en fyrir snarræði Steingríms J. og kynningu hans á samþykki þingflokks framsóknarmanna að kvöldi laugardags 31. janúar 2009 tókst að bjarga stjórnarmynduninni. Þannig hófst rúmlega fjögurra ára samstarfsferill vinstri flokkanna. Fyrsta þingverkefnið í skjóli framsóknar Sigmundar Davíðs var að bylta yfirstjórn Seðlabanka Íslands. Síðan leiddi Valgerður Sverrisdóttir, fráfarandi formaður Framsóknarflokksins, án árangurs tillögu Jóhönnu um stjórnarskrárbreytingu. Jafnframt var tíminn notaður til að leggja á ráðin um ESB-aðildarumsóknina sem samþykkt var að loknum kosningum 2013 þvert á loforð Steingríms J., formanns VG.
Í maí 2018 leggur Steingrímur J. mat á stjórnarmyndunina í lok janúar í samtali við bókarhöfund og segir:
„Þetta var nú dæmigerður Sigmundur Davíð, þá var að renna upp fyrir honum að með því [handsalinu] tæki hann meiri ábyrgð og gæti ekki haft opinn glugga á bak við sig eins og honum er tamt. Ég spurði hvort hann vildi ekki einu sinni koma til vikulegra funda með okkur og hann svaraði, „jú við getum svo sem haldið þá.“ (S.166.)
Þetta sögulega dæmi á enn erindi í íslenskar stjórnmálaumræður eins og margt fleira í bókinni. Sumt efnið er ekki annað en þurrar upptalningar, annað er safaríkara og varpar birtu í VG-skúmaskot sem vert er að skoða við mat á samtímasögunni. Það er helsti styrkur bókarinnar.