Leitin eilífa að valdinu
Bækur - Sjórnmálafræði, Morgunblaðið, föstudagur, 5. nóvember
Elítur og valdakerfi á Íslandi
Eftir Gunnar Helga Kristinsson. Háskólaútgáfan, Reykjavík 2021. Kilja, 182 bls.
Hér er um að ræða fræðirit um valdakerfi og þróun þeirra með elítukenningar að leiðarljósi. Í inngangi segir höfundurinn, Gunnar Helgi Kristinsson, prófessor í stjórnmálafræði við Háskóla Íslands:
„Viðfangsefni þessa rits er annars vegar að kortleggja meginútlínur íslenska valdakerfisins og hins vegar að leita skýringa á því hvað hefur ráðið þróun þess frá einum tíma til annars. Markmiðið er að leita að megineinkennum og líklegum skýringum frekar en að prófa skýrt formaðar kenningar. Það helgast af því að hvorki gögnin né staða rannsókna á sviðinu leyfa formlegri nálgun. Verkefnið afmarkast við tímabilið frá lokum nítjándu aldar til dagsins í dag.“ (16)
Eins og þessi hógværa lýsing á verkinu gefur til kynna ber að líta á það sem vörðu á ferð sem ekki er lokið, enn hefur ekki verið fullrannsakað hvar valdið liggur í íslensku samfélagi. Bókin snýst um eitt helsta viðfangsefni stjórnmálafræðimanna, leitina að valdinu.
Inngangurinn ber heitið: Elítur og samfélag og síðan koma kaflarnir: Íslenskar elíturannsóknir; Stjórnkerfiselítur; Efnahagselítur; Menntaelítur og loks: Niðurstöður og umræða. Megintextanum fylgir heimildaskrá en ekki nafnaskrá. Efnisyfirlit hefði mátt vera ítarlega til að auðvelda skoðun á einstökum efnisþáttum.
Upphafssetningar bókarinnar eru: „Á öld popúlismans eru elítur hinn nýi óvinur alþýðunnar. Elítum er lýst sem þröngum hópum fólks sem í pólitískum skúmaskotum bruggar almenningi launráð. Elítuvæðing og spilling eru lagðar að jöfnu en fórnarlambið er hinn hreinlyndi og óspillti almenningur.“ (9)
Í nútímamálsorðabók Árnastofnunar segir um orðið elítu „hópur sem nýtur forréttinda í krafti hæfileika sinna, valda eða auðs“.
Það er í takt við tíðarandann að snúa gamalgrónum skýringum á haus og gera lítið úr mönnum með því að segja þá tilheyra hinni eða þessari elítunni. Engir skuli halda að þeir séu meiri eða betri en aðrir þótt þeir teljist til elítu.
Við lestur bókar Gunnars Helga blasir þó við að elítur eru drifkraftur hver á sínu sviði. Einmitt þess vegna er verðugt rannsóknarefni að skoða þessa hópa. Það er hluti elítukeppni að tala niður til annarra eða lýsa áhrifum þeirra og ítökum sem óeðlilegum. Í því felst raunar elítismi að mynda valdapól í andstöðu við viðteknar elítur.
Fræðilegi þáttur bókarinnar bregður ljósi á kenningar og rannsóknir. Hann er almennum lesendum að nokkru framandi en þegar höfundur tekur til við að kryfja íslenskt samfélag ættu flestir að standa nálægt viðfangsefninu og hafa á því skoðun.
Rannsóknaraðferðir fræðimannsins leiða meðal annars til samtala við ónafngreinda einstaklinga úr elítum. Textinn ber með sér að vera endurbirtur hrár. Betur hefði farið á að vinna textann án þess að hrófla við skoðun viðmælandans.
Höfundur stillir „fyrirgreiðslupólitík“ og „fagþróun“ upp sem andstæðum. Með því fyrra er vísað til beinna afskipta stjórnmálamanna og hið síðara vísar til þess að svonefnd fagmennska nái undirtökunum.
Þróun í þessa átt verður vegna áhrifa og ákvarðana stjórnmálamanna. Breytingar urðu miklar hér á tíunda áratugnum eftir að Davíð Oddsson varð forsætisráðherra: aðildin að EES 1. janúar 1994, gildistaka stjórnsýslulaga 1. janúar 1994 og upplýsingalaga árið 1996. Þarna urðu þáttaskil í stjórnarháttum. Aðhald almennings að stjórnkerfinu jókst. Kröfur til elíta gjörbreyttust.
Efnistök í bókinni taka verulegt mið af gömlum tíma. Grundvallarbreyting varð til dæmis á háskólastarfsemi á tíunda áratugnum þegar „einokun“ Háskóla Íslands (HÍ) var afnumin. Höfundur gerir háskólabyltingunni í raun engin skil. Hefði verið fróðlegt að sjá greiningu hans á viðbrögðum elítunnar innan HÍ við henni.
Í niðurstöðukafla bókarinnar segir höfundur að á 21. öldinni hafi stjórnmálaelítan glatað ítökum og tengsl hennar við elítur viðskiptalífs og hagsmunasamtaka séu veikari en áður. Þá hafi stjórnmálaelítan misst ítök í fjölmiðlum og hún gegni „mjög litlu hlutverki“ í fræða- og listaheiminum. Mikilvægustu tengsl íslenskra elíta séu nú „fagleg“. Hér ríki „margræði fagmennskunnar“ þó njóti sjávarútvegurinn enn „sterkrar áhrifastöðu og elítur viðskiptalífsins keppa um yfirráð í fjölmiðlum“. (166)
Miðað við fyrri ítök sjávarútvegs í íslensku samfélagi gefur alranga mynd að láta eins og útgerðarmenn deili nú hér og drottni. Þeir kjósa örugglega ekkert frekar en að starfa með margræði fagmennskunnar að leiðarljósi í nútímalegu, opinberu kerfi fiskveiðistjórnunar.
Á að flokka baráttuna gegn kvótakerfinu eða fyrir „nýju stjórnarskránni“ sem popúlisma gegn elítum? Eða eru þetta innbyrðis elítu-átök? Sjálfstæðisflokkurinn skapar sér sérstöðu með breiðum og fjölmennum prófkjörum. Ráða þar elítur í stað almennra kjósenda í öðrum flokkum?
Bókin vekur spurningar af þessu tagi og einnig hvort krafan um „fagmennsku“ leiði til tæknikratisma. Stjórnarhátta sem fest hafa rætur í stjórnkerfi Evrópusambandsins og valda sífellt meiri spennu innan þess.
Rannsóknir að baki bókinni Elítur og valdakerfi á Íslandi snúast eðli málsins samkvæmt um liðinn tíma. Valdið kann að leynast annars staðar nú en þá. Leit stjórnmálafræðinga að valdinu er eilíf.