Lært af reynslunni
Morgunblaðið, laugardagur 6. mars 2021.
Almannavarnakerfið hér á landi stendur nú frammi fyrir tveimur stórverkefnum: heimsfaraldrinum og jarðskjálftum á Reykjanesi. Kerfið ræður vel við verkefnin þegar litið er til stjórnsýslunnar.
Tekist hefur að halda svo vel á baráttunni gegn Covid-19-farsóttinni að á upplýsingafundi almannavarna fimmtudaginn 4. mars 2021 sagði Þórólfur Guðnason sóttvarnalæknir góðar líkur á að veiran hefði „verið upprætt hér innanlands“ þótt við gætum ekki verið viss um það. Hann sagði einnig:
„Kannski [er] svolítið erfitt að koma inn núna með upplýsingafund um Covid vegna óróans og yfirvofandi eldgoss [á Reykjanesi]. Það er nauðsynlegt að við höldum vöku okkar og missum ekki einbeitingu okkar á verkefninu um Covid, svo Covid fari ekki að læðast aftan að okkur með alvarlegum afleiðingum.“
Forsíður og fréttatímar snúast nú um það sem gerist í iðrum jarðar á Reykjanesi og hugsanlegar afleiðingar þess, hvort heldur þær birtast sem skjálftar eða kvikuhlaup. Þar er ekki sóttvarnalæknir í aðalhlutverki sérfræðings heldur Kristín Jónsdóttir, náttúruvársérfræðingur hjá Veðurstofu Íslands, og jarð- og eldfjallafræðingar.
Á hinn bóginn er sama hvort rætt er um veiruna eða skjálftana, í báðum tilvikum er Víðir Reynisson, deildarstjóri almannavarnadeildar ríkislögreglustjóra, til taks. Viðvera Víðis er í samræmi við lykilhlutverkið sem embætti ríkislögreglustjóra gegnir í almannavarnakerfinu.
Þetta kerfi tók stakkaskiptum eftir brottför bandaríska varnarliðsins í samræmi við yfirlýsingu sem ríkisstjórnin sendi frá sér 26. september 2006 nokkrum dögum áður en dvöl bandarísku hermannanna lauk hér formlega. Í henni sagði meðal annars:
„Til að efla almennt öryggi verður við endurskoðun laga um almannavarnir hugað að því að koma á fót miðstöð þar sem tengdir verði saman allir aðilar sem koma að öryggismálum innan lands, hvort heldur vegna náttúruhamfara eða vegna hættu af mannavöldum. [...] Dagleg stjórn miðstöðvarinnar verður á vegum dóms- og kirkjumálaráðherra og mun hann leggja fram frumvarp til nýrra almannavarnalaga.“
Þegar yfirlýsingin var gefin giltu hér að meginstofni almannavarnalög frá árinu 1962. Nýju lögin tóku gildi 1. júní 2008 og eru í grunninn óbreytt síðan. Þau tóku mið af öflugu björgunarmiðstöðinni sem þá var tekin til starfa við Skógarhlíð í Reykjavík. Þar var í senn að finna stöð til samhæfingar á aðgerðum og stjórnstöð til að takast á við einstök atvik. Nýju lögin endurspegluðu mikilvægi þessarar stöðvar og festu kjarna hennar í sessi án þess að draga úr nauðsynlegum sveigjanleika í viðbrögðum.
Samhæfingarstöðvar almannavarna í Skógarhlíð er jafnan getið þegar almannavarnakerfið er virkjað, þar fer fram samhæfing og yfirstjórn almannavarnaaðgerða með hliðsjón af almannavarnastigi og viðeigandi viðbragðsáætlun.
Innan almannavarnakerfisins starfa einnig aðgerðastjórn og vettvangsstjórn. Stjórn aðgerða í héraði í almannavarnaástandi er í höndum lögreglustjóra í viðkomandi lögregluumdæmi.
Í lögunum eru lagðar ríkar skyldur á ríkisstofnanir, sveitarfélög og í einstökum tilvikum einkaaðila um gerð viðbragðsáætlana eða þróun öryggisráðstafana. Þannig er stuðlað að því að almannavarnakerfið sé reiðubúið á hættustund og viðbrögð séu sem best skilgreind þegar aðgerða er þörf.
Allt þetta sést í framkvæmd hér um þessar mundir: áætlanir eru fyrir hendi á vegum landlæknis og sóttvarnalæknis, Landspítalans, Veðurstofu og einstakra sveitarfélaga. Ætíð þegar spurt er um viðbrögð er vísað til þess að farið sé eftir áætlunum viðkomandi aðila. Þeim er hrundið í framkvæmd á ábyrgð þeirra í samræmi við hættustig en ríkislögreglustjóri tekur ákvörðun um það í hverju tilkviki að höfðu samráði við sérfræðinga.
Í fréttum vegna jarðhræringanna er rætt við bæjarstjóra í nálægum bæjum og segja þeir að farið sé að áætlunum í samræmi við hættustig og sama segir lögreglustjórinn á Suðurnesjum.
Neyðarstig er hæsta stigið á skalanum og á einu ári lýsti ríkislögreglustjóri tvisvar yfir því vegna Covid-19 í samráði við sóttvarnalækni: 6. mars til 25. maí 2020 og 5. október 2020 til 12. febrúar 2021.
Þá var lýst yfir neyðarstigi á Seyðisfirði í desember 2020 vegna skriðufalla og enn halda fulltrúar almannavarnadeildar ríkislögreglustjóra, lögreglustjórans á Austurlandi, Múlaþingi, Veðurstofu, heimastjórnar á Seyðisfirði og fleiri reglulega fundi vegna náttúruhamfaranna á Seyðisfirði.
Eldgosið í Vestmannaeyjum 23. janúar 1973 og mannskætt snjóflóð í Neskaupstað 20. desember 1974 urðu til þess að Viðlagatryggingu Íslands var komið á fót 1. september 1975, nafn hennar breyttist 1. júlí 2018 í Náttúruhamfaratryggingu Íslands. Á þessa stofnun reynir þegar tjón verður vegna skriðufalla, jarðskjálfta eða annarra náttúruhamfara.
Í heimsfaraldrinum hefur stjórnkerfið sýnt verulegan innri styrk og sveigjanleika. Efnahagsáfallið á árinu 2020 var töluvert minna en spáð var. Staða þjóðarbúsins var sterk þegar áfallið varð og hagstjórnin hefur reynst farsæl. Vonbrigði tengjast helst skorti á bóluefni – samflotið við ESB hindrar að þjóðlífið nái sér eins fljótt á strik og verða má.
Á áttunda áratugnum kallaði reynslan á hamfaratryggingar, á tíunda áratugnum urðu mannskæð snjóflóð til að ráðist var í stórtækar ofanflóðavarnir og brottför varnarliðsins á nýrri öld kallaði á nýskipan almannavarna. Hér skal engu slegið föstu um hvað heimsfaraldurinn kennir okkur. Honum er því miður ekki lokið þótt nákvæmlega sé eitt ár 6. mars 2021 frá því að neyðarstig almannavarna var fyrst ákveðið vegna hans.