Kjarnorkuótti Norðmanna - Bretar stefna á norðurslóðir
Morgunblaðið föstudagur 5. október 2018
Norsku geislavarnirnar birtu í byrjun vikunnar nýja hættumatsskýrslu vegna kjarnorku- og geislaógnar gagnvart Noregi. Norsk yfirvöld reikna að nýju með því í áætlunum sínum að »að ekki sé óhugsandi« að kjarnorkuvopnum verði beitt á norsku yfirráðasvæði.
Þótt dregið hafi úr allri hervæðingu á norðurslóðum fyrir 30 árum hafa Norðmenn fylgst náið með hættu af geislavirkni vegna kjarnorkuknúinna skipa, kjarnorkuúrgangs og kjarnorkuvera austan við landamæri sín og Rússlands. Hættumat á borð við það sem nú er kynnt hefur þó ekki verið birt síðan árið 2008.
Þróunin hefur orðið ískyggilegri en áður undanfarin ár og nú segir á vefsíðunni Barents Observer að í um það bil 140 km fjarlægð austan við landamæri Noregs og Rússlands séu um 30 kjarnorkuknúnir rússneskir kafbátar, borgaralegur floti kjarnorkuknúinna ísbrjóta, kjarnorkuknúið orrustu-beitiskip, kjarnorkuver og nokkrir förgunarstaðir fyrir geislavirkan úrgang. Þá séu meira en 1.000 kjarnaoddar á þessum slóðum í skotstöðu á flaugum eða í vopnabúrum. Jafnframt er bent á að Barentshaf sé tilraunasvæði vegna nýrra kjarnorkuknúinna stýriflauga Rússa og kjarnorkuneðansjávardróna þeirra.
Í skýrslunni lýsa geislavarnirnar atvikum og þróun sem hafa beri í huga þegar lagt sé mat á hættur á þessu sviði: hryðjuverk gegn kjarnorkustöðvum, fjölgun kjarnorkuknúinna skipa á norðurslóðum, kjarnorkuflutning úti fyrir strönd Noregs, rekstur fljótandi kjarnorkuvera Rússa á norðurslóðum, meðferð á kjarnorkuúrgangi og aukna hættu af kjarnorkuverum um heim allan vegna aldurs þeirra.
Í þeim þætti norsku þjóðaröryggisstefnunnar sem snýst um hættur af kjarnorku og gildir frá 2016 til 2020 felur ríkisstjórnin norsku hættustjórninni vegna kjarnorkuvár að gera sviðsmynd sem sýni til hvaða ráða skuli gripið skyldi kjarnorkuvopnum verða beitt á eða við norskt yfirráðasvæði. Í nýju skýrslunni segir að unnið sé að gerð þessarar sviðsmyndar.
Kafbátar færast norðar
Hér var fyrir tveimur vikum vakið máls á breyttum áherslum bandaríska varnarmálaráðuneytisins vegna þróunar mála á Norður-Atlantshafi. Bandaríkjamenn hafa ýtt 2. flota sínum, Atlantshafsflotanum, úr vör að nýju. Honum hefur verið mótuð sú stefna að draga ekki framvarnarlínu sína gagnvart kafbátum á N-Atlantshafi í GIUK-hliðinu (frá Grænlandi um Ísland til Bretlands) heldur skuli þessi lína dregin mun norðar.
Í nýja norska hættumatinu segir að kafbátar bandamanna Norðmanna hagi nú ferðum sínum á annan hátt en áður. Þá hafi þeim fjölgað undanfarið á norsku hafsvæði.
Fyrir fáeinum árum komu skipin 10 til 15 sinnum til norskrar hafnar ár hvert en nú sigla kjarnorkuknúnir kafbátar frá Frakklandi, Bretlandi og Bandaríkjunum 30 til 40 sinnum á ári í norskar hafnir.
Áður fóru bátarnir einkum til Haakonsvern flotastöðvarinnar skammt frá Bergen nú sigla þeir norðar og halda sig við Norður-Noreg, einkum utan við Tromsø.
Í Norður-Noregi er ekki að finna viðunandi hafnaraðstöðu fyrir kafbátana. Nokkrum árum áður en spenna jókst aftur á þessum slóðum seldi norska ríkisstjórnin kafbátalægi sitt í Olavsvern skammt frá Tromsø. Nú er það í einkaeign og notað í borgaralegum tilgangi,
Athygli beinist um þessar mundir að því hvort unnt sé að nýta höfnina í Tønsnes rétt fyrir norðan Tromsø til áhafnaskipta og þjónustu við kafbáta bandamanna Norðmanna.
Í þessari lýsingu felst að athafnasvæði kafbáta NATO-ríkjanna er lengra fyrir norðan Ísland en áður var og fellur lýsingin að stefnunni sem kynnt hefur verið fyrir 2. flota Bandaríkjanna: að skipin skuli halda sig eins norðarlega og þeim sé unnt.
Bresk stefna um varnir norðurslóða
Gavin Williamson, varnarmálaráðherra Bretlands, kynnti nýja stefnu um varnir norðurslóða sunnudaginn 30. september. Þar er gert ráð fyrir að Norður-Íshafið og norðurslóðir séu miðlægur þáttur við gæslu öryggis Bretlands. Í samræmi við það ætla Bretar að auka viðveru sína þar á landi, sjó og í lofti.
Varnarmálaráðherrann sagði af þessu tilefni:
»Þegar ísinn bráðnar og nýjar siglingaleiðir opnast eykst gildi norðurslóða og Norður-Íshafsins. Rússar gera kröfu um yfirráð og hervæða svæðið með því að senda fleiri kafbáta undir ísinn og með áformum um að reisa meira en 100 stöðvar á norðurskautssvæðinu. Við verðum að búa okkur undir að takast á við allar ógnir þegar þær birtast.«
Breskir landgönguliðar á vetraræfingu.
Boðað er að breskir landgönguliðar verði árlega sendir til vetraræfinga í Noregi og þeir verði um 800 á árinu 2019. Í nýju varnarstefnunni felst að þjálfun landgönguliðanna verði til langs tíma fléttuð inn í þjálfun norskra hermanna og felld inn í norskar varnaráætlanir. Þessi samþætting snertir einnig Bandaríkjamenn sem halda að jafnaði úti 700 landgönguliðum í Noregi.
Í stefnunni eru nefndar skuldbindingar í þágu NATO og að fjórar Typhoon-orrustuþotur breska flughersins verði í fyrsta sinn sendar til loftrýmisgæslu frá Íslandi árið 2019. Segir ráðuneytið að á þennan hátt gefist Bretum tækifæri til að vinna náið með bandamönnum sínum að gæslu öryggis í lofthelgi Evru-Atlantshafssvæðisins. Verkefnið gefi flughernum jafnframt einstakt tækifæri til að láta reyna á getu sína við nýjar aðstæður.
Árið 2020 ætla Bretar að láta enn frekar að sér kveða við aðgerðir á norðurslóðum og í Norður-Íshafi þegar þeir taka í notkun nýjar P-8 Poseidon kafbátaleitarvélar. Heimaflugvöllur þeirra verður í Lossiemouth nyrst á Skotlandi.
Loks verður breska flotanum beitt af auknum þunga til að takast á við hættuna af auknum umsvifum rússneskra kafbáta. Norður-Íshafsæfingar bandaríska flotans eru þekktar undir skammstöfuninni ICEX og í ár tók breskur kafbátur þátt í þeim í fyrsta sinn í tíu ár og verður þetta framvegis fastur liður hjá breska kafbátaflotanum.
Skömmu áður en nýja breska varnarstefnan var kynnt gerðist sá tímamótaatburður að í fyrsta skipti í átta ár var orrustuþotu lent um borð í bresku flugmóðurskipi. Þetta var torséð orrustuþota af F-35B gerð sem settist lóðrétt á þilfar HMS Queen Elizabeth undan austurströnd Bandaríkjanna. Alls eiga 24 slíkar ofurþotur að geta athafnað sig um borð í skipinu þegar fram líða stundir. Bretar stefna að því að eignast 138 F35B torséðar orrustuþotur.
Ætlunin er að árið 2021 hafi HMS Queen Elizabeth lokið reynslusiglingum sínum. Slagkraftur skipsins verður mikill á Norður-Atlantshafi.
Mikil breyting
Í tveimur greinum hefur verið lýst mikilli breytingu á hernaðarlegri stöðu á Norður-Atlantshafi.
Sé litið til stjórnmála er fyrirvaralaus ákvörðun norskra stjórnvalda um samþættingu eigin varna og bandamanna meginbreyting frá því sem var fyrir 30 árum.
Sé litið til hernaðarlegra þátta felst meginbreytingin í því að gæsluþjóðir öryggis á Norður-Atlantshafi, Bandaríkjamenn og Bretar, ætla að draga línu sína norðar en nokkru sinni.