Í krafti sannfæringarinnar
Bókarumsögn, Morgunblaðið 17. nóvember 2022.
Lifað með öldinni ★★★★★ Eftir Jóhannes Nordal. Vaka-Helgafell 2022. Innb. 770 bls., myndir, nafnaskrá.
Jóhannes Nordal (f. 1924) hóf árið 2009, 85 ára, að skrá minningar sínar um 20. öldina og birtast þær í bókinni Lifað með öldinni . Á titilsíðu er þess getið að sagnfræðingurinn Pétur Hrafn Árnason hafi aðstoðað við skrásetninguna. Hann er höfundur sögu VG 1999-2019, Hreyfing rauð og græn .
Er kærkomið að Jóhannes hafi tekið sér þetta mikla verk fyrir hendur. Verður ekki framvegis skrifað um íslensk stjórnmál, efnahagsmál og stórstígar framfarir í atvinnumálum á 20. öldinni án bókar Jóhannesar.
Jóhannes vegur ekki að neinum þótt stundum gæti þungrar undiröldu í frásögninni. Jóhannes lítur viðfangsefni sitt af hófsemd og raunsæi. Hann lét að sér kveða við margar stærstu ákvarðanir varðandi þjóðarbúið á síðari helmingi aldarinnar. Þá geymir bókin dýrmætar lýsingar Jóhannesar á æskuárum hans og viðhorfum þess tíma auk minninga um ýmsa samtímamenn hans. Hann segir að bókin hafi í raun orðið persónulegri en hann ætlaði sér. Spillir það síður en svo verkinu.
Bókin skiptist í sex hluta: I. Veröld sem var: 1900-1918; II.
Millistríðsárin: 1918-1938; III. Heimsstyrjöldin síðari og
eftirstríðsár: 1939-1960; IV. Viðreisn og stofnun Seðlabanka Íslands
og Landsvirkjunar: 1960-1971; V. Verðbólguárin: 1971-1983; VI. Í
átt til jafnvægis: 1983-2000. Bókarhlutarnir skiptast síðan í
mismarga kafla og þætti.
Bókin er lesendavæn. Höfundur ritar látlausan og skýran
texta. Allt er kynnt til sögunnar á þann veg að auðvelt er til
skilnings, fyrir utan að ártala mætti oftar geta. Margrét
Tryggvadóttir annaðist ritstjórn mynda og er skrá yfir þær og
nafnaskrá í bókinni.
Birt er mynd RAX (685) af Jóhannesi af forsíðu sunnudagsblaðs Morgunblaðsins 26. september 1982 með viðtali mínu við hann. Urðu töluverðar umræður á ritstjórninni um ábúðarmikla myndina. Niðurstaðan varð að láta hana spanna hálfsíðu til að árétta stöðu viðmælandans í þjóðlífinu.
Í bókinni segir Jóhannes að um áramótin 1979/80 áður en Gunnar Thoroddsen myndaði ríkisstjórn sína 5. febrúar 1980 í óþökk meirihluta þingflokks sjálfstæðismanna hafi Kristján Eldjárn forseti Íslands tvisvar sinnum verið að því kominn að skipa Jóhannes forsætisráðherra í utanþingsstjórn.
Jóhannes fylgdist með framvindunni og segir: „Sannleikurinn er sá að Geir [Hallgrímsson] og fylgismenn hans vanmátu ætíð styrk og vinsældir Gunnars og því fór sem fór.“ (661)
Hvorki eru neðanmálsgreinar né heimildaskrá í bókinni enda ekki um fræðirit að ræða. Þess er getið neðanmáls (152) að öll sendibréf sem vitnað sé til „í riti þessu eru úr fórum höfundar“. Bókin er reist á víðtækri þekkingu Jóhannesar og reynslu.
Efnahags- og peningamál setja mikinn svip á verkið auk orku- og stóriðjumála. Áhugi Jóhannesar á þjóðfélagsmálum er þó enn víðtækari. Allt frá barnæsku hafði hann lifandi áhuga á framvindu alþjóðamála. Þegar hann fór í sveit að Réttarholti í Skagafirði sumarið 1940 var ekkert útvarp á bænum og blöð bárust ekki þangað nema á hálfs mánaðar fresti. „Það er ekki ofsögum sagt að þyrmt hafi yfir mig við þessi tíðindi.“ (93) Jóhannes gerði þá ráðstafanir með aðstoð Sigurðar, föður síns, til að fá Morgunblaðið sent daglega til sín um Varmahlíð.
Jóhannes ólst upp í nánum tengslum við íslenska menningu og sveitalíf. Að loknu námi við Menntaskólann í Reykjavík, þar sem hann var valinn til forystu nemenda, sigldi hann á stríðsárunum til Leith í Skotlandi í nóvember 1943. Hann stundaði nám í London School of Economics og lauk doktorsprófi í félagsfræði árið 1953. Þegar Jóhannes kom heim árið 1954 og hóf störf í hagfræðideild Landsbankans hafði hann „fastmótaða sannfæringu fyrir því að frjáls markaðsbúskapur ásamt öflugum almannatryggingum og opnun hagkerfisins fyrir erlendri samkeppni væri farsælasta leið Íslendinga til frambúðar“ (553)
Hann vann að framgangi mála í þessum anda og gætti áhrifa hans í sívaxandi mæli. Honum var kappsmál að standa að útgáfu menningarlegs og fræðilegs efnis og ritstýrði: Nýju Helgafelli og Fjármálatíðindum. Farsæla stjórnarhætti lærði hann af reynslunni.
Nýkominn til starfa sat Jóhannes í nefnd undir formennsku Benjamíns J. Eiríkssonar um rekstrarskilyrði sjávarútvegsins. Nefndin kynnti um áramótin 1955-1956 Ólafi Thors forsætisráðherra tillögur sínar. Ólafur boðaði nefndarmenn á fund með Eysteini Jónssyni fjármálaráðherra. Ráðherrarnir höfnuðu tillögunum. „Fannst mér hann [Ólafur] tala til okkar eins og við værum skólastrákar sem þekktum lítið til alvöru lífsins.“ (268).
„Mér fannst eftir á að það hefði átt að vera hlutverk Benjamíns, sem var bæði formaður nefndarinnar og efnahagsráðunautur ríkisstjórnarinnar að reyna að kanna hvar þolmörk ríkisstjórnarinnar væru varðandi einstakar aðgerðir í stað þess að koma með tillögu um launalækkun sem Ólafur Thors og Eysteinn töldu ekki þess virði að ræða.“ (269)
Á viðreisnarárunum átti Jóhannes aðild að lykilákvörðunum um íslenskt efnahags- og atvinnulíf og umbyltingu þjóðlífsins í heild þegar það var opnað fyrir erlendri samkeppni með aðild að EFTA. Hann nefnir eitt dæmi um að hann hafi farið út fyrir „þolmörk“ viðreisnarstjórnarinnar. Vildi Jóhannes hækka gengi krónunnar undir lok sjöunda áratugarins, á það var ekki fallist. (527)
Jóhannes kom að því (651) að marka nýja stefnu varðandi verðtryggða ávöxtun fjármagns á verðbólgutímum þegar hann lagði drög að kaflanum um peningamál í frumvarpi Ólafs Jóhannessonar forsætisráðherra um stjórn efnahagsmála sem varð að lögum í apríl 1979 (Ólafslögunum). Sumarið 1984 fékk seðlabankinn, að tillögu Jóhannesar, heimild Halldórs Ásgrímssonar, starfandi forsætisráðherra í fjarveru Steingríms Hermannssonar, til að gefa út almennar reglur um heimild banka og sparisjóða til að ákveða sjálfir vexti á útlánum sínum í stað þess að fylgja samræmdum reglum seðlabankans. (678) Síðan vann seðlabankinn að því að stofna Verðbréfaþing Íslands í júní 1985. (679). Hafði það víðtæk og jákvæð áhrif, meðal annars á lífeyriskerfið: „Án aðgangs að öflugum verðbréfamarkaði og frjálsum vöxtum var nær óhugsandi að byggja lífeyriskerfið upp á sjóðssöfnun.“ (702)
Með góðum rökum, málafylgju og lagni var skref fyrir skref gengið til þess frjálsræðis sem nú er talið sjálfsagt. Framgangi „fastmótaðrar sannfæringar“ Jóhannesar frá 1954 er lýst á sannfærandi hátt í bók hans. Vissulega voru á stundum ljón á veginum.
Steingrímur Hermannsson var forsætisráðherra á þeim árum sem stefnubreytingin varð í peningamálunum. „Raunar fann hann henni allt til foráttu,“ segir Jóhannes: „Sannleikurinn var sá að Steingrímur hafnaði, að minnsta kosti í orði kveðnu, öllu því sem hann kallaði „vestrænar hagstjórnaraðferðir“. Hann var í rauninni það sem oft hefur verið kallað „fyrirgreiðslupólitíkus“. Honum var tamt að einblína á málefni einstakra fyrirtækja og starfsgreina fremur en þær almennu reglur og skilyrði sem vörðuðu starfsemi þeirra.“ (684-5)
Jóhannes Nordal er 98 ára þegar 770 bls. saga hans birtist okkur lesendum. Hann hefur unnið að ritun hennar í 13 ár. Gildi bókarinnar er ótvírætt. Hún segir Íslendingum hvernig þeim var sköpuð umgjörð til að njóta bestu lífskjara. Ekkert er þó sjálfgefið. Sífellt verður að hafa vakandi auga með straumum samtímans, virkja þá og laga að því sem Íslendingum er fyrir bestu – án þess að höggva á menningarlegar rætur eða minnka rækt við þær.