Grunnstefna um öryggi Íslands
Morgunblaðið, laugardagur 2. júlí 2022.
Ríkisoddvitafundur NATO í Madrid í vikunni var haldinn á
stríðstíma í Evrópu, Rússar beita herafla til landvinninga í
nágrannaríki sínu. Á fundinum réðst endanlega að Finnar og Svíar
hverfa frá stefnu sinni um stöðu utan hernaðarbandalaga. Þá var
samþykkt ný grunnstefna (e. strategic concept) NATO í stað stefnu sem
gilt hefur frá 2010.
Á toppfundi NATO í Brussel fyrir ári var Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóra NATO, falið að hafa forystu um að semja nýja grunnstefnu NATO. Efnt var til fjölþjóðlegs samráðs innan og utan NATO í því skyni að móta stefnu bandalagsins til framtíðar. Verkefnið tók á sig skarpari mynd vegna innrásar Rússa í Úkraínu 24. febrúar 2022.
Í stefnunni frá 2010 var litið á Rússa sem „strategískan samstarfsaðila“ nú segir að Rússar hafi brotið gegn öllu sem standi að baki stöðugleika og fyrirsjáanleika í evrópskum öryggismálum. Ekki sé unnt að útiloka að Rússar ráðist á fullveldi og landsvæði einhvers NATO-ríkis. Bein ógn frá Rússum steðji að öryggi bandalagsþjóðanna og friði og stöðugleika á Evró-Atlantshafssvæðinu. Rússar reyni að skapa sér áhrifasvæði og beina stjórn með nauðung, undirróðri, árás og innlimun. Þeir beiti hefðbundnum, netvæddum og fjölþátta aðferðum gegn NATO-þjóðunum og samstarfsþjóðum þeirra. Það sé strategísk áskorun fyrir NATO að takast á við hernaðarlegan styrk Rússa sem beitt yrði til að hindra liðsflutninga bandalagsþjóða til landsvæða á norðurslóðum (e. High North) og frjálsar siglingar yfir Norður-Atlantshaf.
Þá segir einnig í grunnstefnunni að öryggi á höfunum sé lykill að friði og farsæld NATO-ríkjanna. Boðað er að efldur verði herstyrkur og ástandsmat til fráfælandi aðgerða og varna gegn ógnum á höfum úti, til að tryggja frjálsar siglingar, skapa öryggi á siglingaleiðum og vernda helstu fjarskiptaleiðir þjóðanna.
Þetta eru nýmæli í grunnstefnu NATO og þarna er vísað beint til þess sem snertir öryggisumhverfi Íslands. Í orðunum er í raun áréttað hve mikil skammsýni felst í því að halda að innrásin í Úkraínu hafi ekki áhrif hér á Norður-Atlantshafi eins og hvarvetna annars staðar þegar litið er til öryggismála í Evrópu. Hún kallar á að ný viðmið séu sett þegar litið er til þjóðaröryggis okkar Íslendinga.
Samkvæmt varnarmálalögunum frá árinu 2008 ber utanríkisráðherra „ábyrgð á gerð hættumats á sviði varnarmála og mótun og framkvæmd öryggis- og varnarstefnu Íslands á alþjóðavettvangi“. Grunnstefna NATO sem samþykkt var í Madrid af íslensku ríkisstjórninni og staðfest með þátttöku forsætisráðherra og utanríkisráðherra í ríkisoddvitafundinum leggur þá skyldu á herðar utanríkisráðherra að haga ofangreindu mati sínu á grundvelli hennar og kynna það innan lands og utan.
Þetta er skýrasta opinbera endurmatið á stöðu Íslands í öryggismálum sem ríkisstjórnin og NATO-ríkin hafa samþykkt og birt frá því að varnarliðið hvarf úr landi árið 2006 og gert var áhættumat af íslenskum stjórnvöldum árið 2009.
Gildi rússneska Norðurflotans sem sækir út á Atlantshaf frá
Kólaskaganum fyrir austan Noreg eykst eftir því sem styrkur
landhers Rússa minnkar. Sýnir Pútin vald sitt með þessum flota?
Enginn getur svarað þeirri spurningu.
Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, mundar hamarinn í upphafi fundanna í Madrid.
Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, sagði oft í aðdraganda Madrid-fundarins að þar yrðu þáttaskil, „grundvallarbreyting á afstöðu“ til þess hvernig standa ætti að hlutverki NATO sem varnarbandalags. Bandalagið leggur nú að nýju höfuðáherslu á fælingarmátt og varnir (e. deterrence – defence). Á sjöunda áratugnum þegar utanríkisráðherrar NATO-ríkjanna komu saman til fundar hér á landi í fyrsta sinn árið 1968 var ákveðið að leggja deterrence – defence – détente, það er fælingarmátt, varnir og slökun á spennu, til grundvallar í afstöðu NATO-þjóðanna til Sovétmanna.
Þá eins og nú vilja bandalagsþjóðirnar leysa mál friðsamlega. Vonin um að unnt sé að eiga samskipti á þeim grundvelli við Vladimir Pútin Rússlandsforseta brást og óvissa setur svip sinn á öryggismál í stað stöðugleika.
Einmitt þess vegna sóttu Finnar og Svíar um aðild að NATO. Allt það ferli tók ótrúlega skamman tíma. Það liðu ekki heldur nema fáeinir dagar frá því að Pútin réðst inn í Úkraínu þar til Olaf Scholz Þýskalandskanslari kynnti vatnaskil í þýskum öryggismálum með stórauknum fjárveitingum til varnarmála sem samþykktar voru með stjórnarskrárbreytingu. Þá hefur ESB með hraði samþykkt Úkraínu og Moldovu sem umsóknarríki.
Söguleg umskipti hafa orðið á skömmum tíma. Pólitíska umboðið sem Madrid-grunnstefnan veitir herstjórnum NATO er mun róttækara en við blasti í ársbyrjun. Við það bætist síðan ákvörðunin um að fjölga mönnum í herafla NATO í viðbragðsstöðu úr 40.000 í 300.000. Auk þess ætlar Bandaríkjastjórn að senda til Evrópu fleiri hermenn, fleiri orrustuþotur og fjölga tundurspillum úr fjórum í sex. Framvarðarsveitir verða efldar nærri landamærum Rússlands og Pólverjar fá bandaríska herstjórn í landi sínu eins og þeir hafa lengi viljað.
Hér á landi skortir aðila, fræðilegan og innan stjórnkerfisins, sem aflar upplýsinga og leggur mat á breytingar sem snerta ytra öryggi ríkisins og gerir tillögur til stjórnvalda um aðgerðir vegna þeirra. Einmitt þess vegna eru ályktanir NATO-funda og grunnstefna bandalagsins mikilvægari leiðarvísir en ella fyrir íslensk stjórnvöld. Þar fer ekki á milli mála hvaða skuldbindingar NATO-ríkisstjórnirnar hafa axlað til að tryggja eigin borgurum öryggi.