Gjörbreytt aðild að vörnum Íslands
Morgunblaðið, föstudagur, 6. mars 2020
Þetta er allt önnur skipan mála en áður var. Íslenska ríkið er ekki aðeins virkt gegn fjölþátta borgaralegum ógnum heldur gegn hvers kyns ytri ógn.“
Á ráðstefnu Þjóðaröryggisráðs um fjölþátta ógnir í fyrri viku kom fram að gagnvart hættunni af upplýsingafölsunum, fölskum fréttum og tölvuárásum dygði best að hver einstaklingur og samfélag í heild sýndi árvekni og þolgæði.
Í sjálfu sér eru ekki ný sannindi að til þess að verjast verði menn að hafa þrek og þor. Þá er ekki heldur nýtt að reynt sé að hafa áhrif á einstaklinga til að auka fylgi við einhvern málstað. Rökræður í aldanna rás eða valdbeiting hefur miðað að þessu.
Kalda stríðið snerist um hugmyndafræði. Friðarhreyfingarnar svonefndu á níunda áratugnum voru t.d. fjármagnaðar af Sovétmönnum og útsendurum þeirra til að hafa áhrif á lýðræðislegar ákvarðanir á Vesturlöndum. Markmiðið var að vinna gegn því að í Vestur-Evrópu yrðu settar upp meðaldrægar, bandarískar kjarnorkuflaugar til að skapa jafnvægi andspænis SS-20 flaugum Sovétmanna. Sætu Sovétmenn einir að slíkum flaugum næðu þeir undirtökum með því að hóta valdbeitingu.
Myndina af F-35 þotu norska flughersins á Keflavíkurflugvelli tók Eggert fyrir mbl.is
Þessari sovésku sókn var svarað. Þar fór Ronald Reagan Bandaríkjaforseti fremstur í flokki. Hann og Margaret Thatcher, forsætisráðherra Breta, stóðu þétt saman á hægri væng stjórnmálanna. Þá skipti hlutur jafnaðarmannanna Helmuts Schmidts, kanslara Vestur-Þýskalands, og François Mitterrands Frakklandsforseta miklu. Loks kom til sögunnar pólski páfinn Jóhannes Páll II. sem lagði lóð á vogarskálarnar gegn Moskvumönnum.
John Lehman, flotamálaráðherra Bandaríkjanna í stjórnartíð Reagans, sendi árið 2018 frá sér æviminningar og færði rök fyrir að flotastefnan sem hann mótaði og fylgt var á níunda áratugnum hefði átt verulegan ef ekki úrslitaþátt í að Sovétmenn urðu undir í kalda stríðinu.
Framkvæmd flotastefnu Lehmans kynntust Íslendingar vel vegna þess að hún leiddi til endurnýjunar á mannvirkjum og tækjabúnaði í Keflavíkurstöðinni undir stjórn Bandaríkjamanna. Í stað þess að láta sitja við varnir gegn sovéska flotanum í GIUK-hliðinu sótti bandaríski flotinn norður á bóginn og tók að hrella sovéska flotann í Barentshafi. Við þessu áttu Sovétmenn ekkert svar.
Í fyrri viku flutti bandaríski flota- og herfræðingurinn Magnus Nordenman fyrirlestur á vegum Varðbergs, samtaka um vestræna samvinnu og alþjóðamál. Í Morgunblaðinu laugardaginn 29. febrúar birtist viðtal við hann þar sem sagði meðal annars:
„Nordenman bendir á að Ísland hafi gegnt lykilhlutverki í seinni tveimur „orrustunum“ um Atlantshafið [síðari heimsstyrjöldinni og kalda stríðinu], en hann sér aðspurður ekki fyrir sér til dæmis að hér muni þurfa að koma upp á ný varnarstöðvum fyrir erlendan herafla líkt og í kalda stríðinu.
Ein ástæðan fyrir því er sú að mati Nordenmans, að grundvallarmunur er á hernaðargetu rússneska flotans og þess sovéska. Rússneski flotinn sé mun minni en sovéski norðurhafsflotinn, en á sama tíma búi hann yfir mun meiri getu, sem meðal annars felist í langdrægum stýriflaugum. Nordenman bendir á að Rússar hafi beitt slíkum flaugum í Sýrlandi, skotið frá bæði kafbátum og skipum.
Þá sé nú hægt að hitta skotmörk í allri Norður-Evrópu frá svæðum í Norður-Atlantshafi sem séu vel fyrir norðan endimörk GIUK-hliðsins. Orrustan um Atlantshafið yrði því háð mun norðar en ef stríð hefði brotist út í kalda stríðinu, og hlutverk Íslands yrði því ekki lengur að vera hlekkurinn í framvörnum bandalagsins líkt og þá, heldur meira sem stuðningsaðili við aðgerðir sem háðar yrðu norðar í höfum.“
Ný staða Íslands
Gjarnan er sagt að í huganum séu áhugamenn um átök á hvaða sviði sem er jafnan að ræða þau með vísan til þess sem áður var. Í umræðum um íslensk öryggismál á líðandi stundu er vissulega gagnlegt að líta til baka og taka mið af því sem áður gerðist um leið og staðfest er að landafræðin breytist ekki. Í fyrrgreindu viðtali segir Nordenman:
„Þegar ég vann að bókinni [The New Battle for the Atlantic útg. 2019] heyrði ég því fleygt t.d. að um 80% af öllum sjóliðsforingjum Bandaríkjaflota og í hinum bandalagsríkjunum hefðu byrjað feril sinn eftir að kalda stríðinu lauk. Þeir hafa því eytt tíma sínum í Miðjarðarhafi, á Indlandshafi eða í Persaflóa, en ekki hér. Íslendingar geta því verið hugveita fyrir umræður Atlantshafsbandalagsins um varnir hér í norðurhöfum.“
Þessi skoðun kemur heim og saman við það sem gerðist fyrir hálfri öld þegar Norðmenn urðu fyrstir þjóða alvarlega varir við aukin umsvif sovéska herflotans í nágrenni við sig. Þá beittu þeir sér fyrir skipulegri kynningu á breytingunni og afleiðingum hennar innan NATO og sérstaklega í Bandaríkjunum. Þar var Johan Jørgen Holst (1937-1994) síðar varnarmálaráðherra og utanríkisráðherra Verkamannaflokksins fremstur í flokki allt þar til hann féll frá um aldur fram.
Á þessum árum héldu Bandaríkjamenn úti miklum liðsafla hér á landi og samskiptin voru mjög náin milli herstjórnar þeirra hér og Atlantshafsherstjórnar þeirra og NATO í Norfolk í Virginíuríki í Bandaríkjunum. Nú þegar NATO hefur endurvakið Atlantshafsherstjórn í Norfolk og Bandaríkjastjórn hefur endurvakið 2. flota sinn, Atlantshafsflotann, er NATO-skipulagið að taka á sig gamalkunna mynd.
Skipulagsleg og stjórnsýsluleg staða Íslands er hins vegar gjörbreytt. Hér er ekki nein föst herstjórn hvorki á vegum NATO né Bandaríkjamanna heldur fer Landhelgisgæsla Íslands í umboði ríkisstjórnarinnar og utanríkisráðuneytisins sérstaklega með daglega stjórn á öryggissvæðinu svonefnda á Keflavíkurflugvelli.
Mikilvægt hlutverk
Það reyndist skynsamleg ákvörðun eftir brottför varnarliðsins 2006 að fela Landhelgisgæslu Íslands (LHG) að verða tengiliður milli íslenskra stjórnvalda og þess liðsafla sem hingað kemur til tímabundinnar dvalar hvort heldur er vegna loftrýmisgæslu og annarra verkefna á vegum NATO eða á vegum Bandaríkjahers í krafti varnarsamningsins frá 1951.
Í ákvörðuninni um þetta felst að Íslendingar eru ekki áhorfendur sem leggja til land fyrir þá sem taka að sér að verja land þeirra og sameiginlega öryggishagsmuni NATO-ríkjanna heldur á íslenska ríkið virka aðild að framkvæmd varnarmála nema þegar kemur til beinna hernaðarlegra aðgerða.
Þetta er allt önnur skipan mála en áður var. Hún krefst þess að íslenska ríkið sé ekki aðeins virkt gegn fjölþátta borgaralegum ógnum sem snúa beint að einstaklingum vegna upplýsingatækninnar heldur gegn hvers kyns ytri ógn.
Enginn raunhæfur árangur næst í þessu efni án náinnar samvinnu við bandamenn austan hafs og vestan. Samskiptin við þá ber að efla með menntun og þjálfun íslenskra starfsmanna auk þess sem lögð verði aukin rækt við rannsóknir öryggismála á heimavelli og kynningu stöðunnar á Norður-Atlantshafi og norðurslóðum gagnvart öðrum. Allt þetta hvílir alfarið á okkar eigin herðum og krefst þess að sýnd sé árvekni og þolgæði. Íslendingar eru þátttakendur en ekki áhorfendur.