Gjörbreyting í hánorðri
Morgunblaðið, laugardagur, 3. september 2022.
Orðið „gjörbreyting“ lýsir líklega best viðbrögðunum sem orðið hafa á hálfu ári á norðurslóðum við innrásinni í Úkraínu. Þegar heimsfaraldurinn varð öllum ljós snemma árs 2020 notuðu sérfræðingar, stjórnmálamenn og fjölmiðlamenn orðið „fordæmalaust“ í tíma og ótíma til að lýsa atburðarás og ákvörðunum; ferðabanni, samkomubanni og innilokunum. Innrás Rússa í Úkraínu er fordæmalaus og til hennar má rekja algjör umskipti í stjórnmálalegu og hernaðarlegu viðhorfi til þess sem gerist í hánorðri.
Í byrjun þessa árs var litið á norðurslóðir sem lágspennusvæði. Ekkert af norðurskautsríkjunum átta hefði áhuga á að skapa þar hernaðarlega spennu. Ríkin greindi vissulega á um rétt til yfirráða á landgrunni Norður-Íshafsins. Jarðfræðingar og hafréttarfræðingar myndu hins vegar greiða úr þeim vanda. Markalínur yrðu dregnar í samræmi við leik- og lagareglur í hafréttarsáttmála Sameinuðu þjóðanna frá 1985. Þótt Bandaríkjaþing hefði ekki fullgilt hann viðurkenndi Bandaríkjastjórn hann í reynd.
Rússar tóku við formennsku í átta ríkja Norðurskautsráðinu af Íslendingum 2021. Í aðdraganda formannsskiptanna birtust fréttir um að Rússar ætluðu hugsanlega að nýta árin tvö í formannsstólnum til að styrkja hernaðarlega stöðu sína á svæðinu. Þeir ættu sífellt meira efnahagslega í húfi vegna nýtingar á auðlindum í norðri og vildu verja þá hagsmuni á öflugan hátt. Dmitríj Medvedev, fyrrverandi forseti og forsætisráðherra Rússlands, varaformaður rússneska öryggisráðsins, léti sig norðlæg öryggismál meira varða en áður.
Frá með 24. febrúar 2022 er Norðurskautsráðið óstarfhæft undir formennsku Rússa. Hvað síðar gerist kemur í ljós. Norðmenn taka við formennskunni af Rússum, síðan Danir og Svíar. Næstu sex ár á eftir Rússum verður ráðið því undir norrænni forystu. Nú blasir einnig við að allar þjóðirnar, nema Rússar, verða í NATO. Finnar og Svíar snerust til aðildar vegna innrásarinnar.
Stjórn Kanada hefur skref fyrir skref horfið frá stefnu sinni um að halda NATO frá norðurslóðum. Í lok janúar 2009 var haldið málþing hér á landi í samvinnu íslenskra stjórnvalda og NATO um málefni norðurslóða. Í fréttatilkynningu NATO í tilefni af málþinginu sagði að hugað yrði að breyttu viðhorfi til norðurslóða (e. Arctic) í ljósi auðlindanýtingar og hernaðarumsvifa. Svæðið hefði varanlega strategíska þýðingu fyrir NATO og öryggi bandalagsríkjanna og þess vegna þyrfti að fylgjast náið með framvindu mála þar og bregðast við henni af skynsemi.
Þarna þótti næsta fast að orði kveðið í ljósi afstöðu íhaldsstjórnarinnar í Kanada. Eftir að frjálslyndir náðu þar völdum undir forystu Justins Trudeaus forsætisráðherra breyttist afstaðan til hlutdeildar NATO í vörnum norðurslóða. Þeim var greinilega vel til vina Trudeau og Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóra NATO, þegar hann heimsótti nyrstu héruð Kanada fyrir rúmri viku. Stoltenberg áréttaði hvað eftir annað að Kanada skipti miklu á norðurslóðum og norðurslóðir skiptu miklu fyrir NATO.
Justin Trudeau, forsætisráðherra Kanada, og Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, við ratsjárkúlur nyrst í Kanada.
Stoltenberg nýtur mikils trausts sem framkvæmdastjóri NATO enda hagar hann orðum sínum að jafnaði í samræmi við samþykktir forystumanna bandalagsríkjanna á stjórnmálavettvangi. Í Kanada studdist hann alfarið við nýja grunnstefnu NATO frá því í sumar þar sem í fyrsta sinn er minnst á norðurslóðir í slíku skjali. Í grunnstefnunni eru orðin High North notuð í textanum en ekki orðið Arctic. Vafalaust er orðavalið málamiðlun en um landafræðina og pólitíkina efast enginn, geópólitíska staðan á gamla lágspennusvæðinu hefur gjörbreyst.
Samhliða því sem Kanadamenn láta meira að sér kveða í sameiginlegu varnarátaki eykst áhugi bandarískra stjórnvalda á norðurslóðum jafnt og þétt. Fyrir öldungadeild Bandaríkjaþings liggur frumvarp sem nýtur stuðnings þingmanna úr báðum flokkum. Það ber heitið The Arctic Commitment Act.
Frumvarpið snýst um bandarískt þjóðaröryggi, siglingar, rannsóknir og viðskipti. Markmiðið er meðal annars að hindra „einokun“ Rússa á siglingum í Norður-Íshafi og tryggja samfellda viðveru bandarísku strandgæslunnar og flotans á norðlægum slóðum. Þá er hvatt til fjárveitinga til rannsókna og grunnvirkja – innan Bandaríkjanna og í samvinnu við aðrar norðurskautsþjóðir en Rússa. Veitt er heimild til þess að gerður sé fríverslunarsamningur við Ísland.
Sama dag og Trudeau og Stoltenberg héldu blaðamannafund sinn í Norður-Kanada til að árétta gildi NATO fyrir norðurslóðir var tilkynnt í Washington að Antony Blinken utanríkisráðherra ætlaði að fá heimild öldungadeildarinnar til að skipa í fyrsta sinn sérlegan sendiherra norðurslóða sem gætti bandarískra hagsmuna gagnvart Norðurskautsráðinu og aðildarríkjum þess.
Skipun sendiherrans fellur að pólitíska viljanum í norðurslóðafrumvarpinu. Samskipti Bandaríkjastjórnar og grænlenskra stjórnvalda hafa vaxið undanfarin misseri, meðal annars með gagnkvæmum heimsóknum ráðamanna. Þá er stefnt að því að koma á fót viðskiptaráði Bandaríkjanna og Færeyja auk þess sem Færeyingar ætla að opna eigin sendiskrifstofu í Washington, höfuðborg Bandaríkjanna.
Gjörbreytingin á norðurslóðum leiðir til þess að þjóðirnar þar samræma stefnu sína í öryggis- og varnarmálum á nýjan hátt. Kanadastjórn vill nú að það sé gert á vettvangi NATO. Afstaða eyríkjanna í Norður-Atlantshafi ræður miklu um styrk Atlantshafstengslanna. Þau eiga hiklaust að leggja sitt af mörkum, fyrir eigið öryggi og annarra.