GIUK-hliðið er enn á sínum stað
Morgunblaðið, 12. júní 2020
Áhugamenn um þróun utanríkis- og öryggismála á norðurslóðum mega hafa sig alla við um þessar mundir vilji þeir fylgjast með nýjum niðurstöðum fræðimanna.
Umræðurnar minna á það sem var fyrir fimmtíu árum, þær eru þó að ýmsu leyti annars eðlis, nú er sjónunum beint mun norðar en þá var gert. Við gerð varnaráætlana á þeim árum drógu NATO-ríkin til dæmis línu frá Grænlandi um Ísland til Bretlands, GIUK-hliðið. Landafræðin hefur ekki breyst og hernaðarlega skiptir hliðið enn miklu máli. Tæknin er hins vegar önnur en þá.
Á árunum 1951 til 2006 var hér mörg þúsund manna bandarísk flotastöð með fullkomnasta búnaði til kafbátaleitar. Frá árinu 1966 rak sérstök deild innan flotans héðan hlustunarkerfi, SOSUS-kerfi, til að nema hljóð frá óþekktum kafbátum sem fóru um GIUK-hliðið. Hlustunarmenn á Íslandi fundu í fyrsta sinn sovéska kafbáta af gerðunum Charlie og Victor árið 1968 með kerfinu og langdrægan kjarnorkukafbát af Delta-gerð árið 1974.
Til að fræða umheiminn um það sem gerðist í hafi og lofti á norðurslóðum höfðu Norðmenn forystu um rannsóknar- og kynningarstarf sem dró athygli að sífellt meiri umsvifum sovéska flotans. Á níunda áratugnum, í forsetatíð Ronalds Reagans, breytti Bandaríkjastjórn um flotastefnu og sendi skip sín norður fyrir Ísland og inn á Barentshaf að bækistöðvum sovéska Norðurflotans. Olli þetta miklu uppnámi innan sovésku yfirherstjórnarinnar og stuðlaði ásamt öðru að falli Sovétríkjanna.
Nú er öldin önnur. Bandaríkjastjórn ákvað um aldamótin að ástæðulaust væri að líta á Norður-Atlantshaf sem spennusvæði í samskiptum við Rússa og því síður hugsanlegt átakasvæði. Bandaríski flotinn lokaði Keflavíkurstöðinni árið 2006 og lagði niður 2. flotann, Atlantshafsflotann, árið 2011. Hann var endurræstur á árinu 2018.
Þetta viðhorf gjörbreyttist árið 2014 eftir ólöglega innlimun Rússa á Krímskaga og hernaðarlegar ögranir þeirra og átök við Úkraínumenn í austurhluta Úkraínu sem kostað hafa meira en 13.000 manns lífið.
Loftslagsbreytingar hafa leitt til þess að augu stórvelda beinast í vaxandi mæli að norðurslóðum og Norður-Íshafi með nýtingu auðlinda að leiðarljósi eða hagkvæmni í siglingum milli Atlantshafs og Kyrrahafs. Vladimír Pútín Rússlandsforseti fer ekki leynt með þá skoðun að gullkista Rússlands sé í norðri og gera verði ráðstafanir til að verja hana og allt rússneskt yfirráðasvæði í lofti, á sjó og landi. Fjöldi herstöðva hefur komið til sögunnar, kjarnorkuvopnum á þessum slóðum hefur fjölgað, þar eru flugskeyti og skotflaugar sem senda má til fjarlægra staða.
Samtímis því sem Rússar sækja í sig veðrið eftir því sem fjárhagur þeirra og tæknileg geta leyfir hafa þeir stofnað til norður-samstarfs við Kínverja um nýtingu auðlinda, einkum jarðgass, og flutninga á sjó og á landi. Kínverjar kynna sig til sögunnar sem nágranna norðurslóða þrátt fyrir mikla fjarlægð lands þeirra frá þeim og stunda þar rannsóknir auk nýtingar auðlinda og siglinga. Kínverska belti- og braut-fjárfestingaráætlunin nær til norðurslóða.
Ólíkt mat
Nú er ekki þörf á átaki norðlægra lýðræðisríkja til að draga athygli annarra að öryggishagsmunum í norðri eins og fyrir hálfri öld.
Kenneth Braithwaite, fráfarandi sendiherra Bandaríkjanna í Noregi, varð flotamálaráðherra Bandaríkjanna 29. maí 2020. Þegar hann svaraði spurningum öldungadeildarmanna fyrir embættistökuna sagðist hann sem sendiherra í Noregi (frá 2017) hafa kynnst „herskárri afstöðu hugsanlegra stórveldakeppinauta“ Bandaríkjamanna á norðurslóðum. Hann sagði að Kínverjar og Rússar væru þar alls staðar, einkum Kínverjar. Rússar þráðu að skipta máli að nýju en Kínverjar vildu öllu ráða.
Nýi flotamálaráðherrann nefndi áhuga Kínverja á Noregi og sérstaklega á norska hafnarbænum Kirkenes, rétt við rússnesku landamærin. Eftir Braithwaite er haft: „Kínverjar viðurkenna nú mikilvægi Kirkenes vilji þeir tryggja sér aðstöðu á vesturenda Norðurleiðarinnar, þeir eru þar og reyna, enn á ný, að fá íbúa í norðurhluta Noregs á sitt band.“
Audun Halvorsen, aðstoðarutanríkisráðherra Noregs, sagði af þessu tilefni við vefsíðuna High North News að ekki bæri að líta á Kínverja sem ógn á norðurslóðum. Vissulega yrðu menn varir við vaxandi stórveldakeppni í heiminum en norðurslóðir væru ekki miðpunktur þeirrar myndar. Kínversk umsvif á svæðinu væru enn takmörkuð. „Lágspenna og fyrirsjáanleiki er enn það sem einkennir norðurslóðir.“
Hann sagði Norðmenn ekki líta á Kína sem ógn við NATO en bandalagið yrði einnig að taka mið af vaxandi hlut Kínverja á alþjóðavettvangi.
Fyrir rúmu ári flutti Mike Pompeo, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, ræðu í Rovaniemi í Finnlandi fyrir ráðherrafund Norðurskautsráðsins og beindi orðum sínum harkalega að Kínverjum. Sagði að þeir væru ekki gjaldgengir í ríkjahóp ráðsins og yrðu aldrei vegna hnattstöðu sinnar.
Danska utanríkismálastofnunin gaf 8. júní út skýrslu um nýja aflvaka í öryggismálum á norðurslóðum og er hún meðal annars kynnt með þeim orðum að í Rovaniemi 6. maí 2019 hafi Mike Pompeo ýtt til hliðar hefðbundnum viðhorfum um að norðurskautssvæðið sé friðsamlegt svæði þar sem þjóðirnar haldi stórveldakeppni utan dyra í þágu skoðanaskipta sín á milli – þess í stað blasi þar við barátta um hernaðarleg og efnahagsleg áhrif og sókn eftir óunnum náttúruauðlindum.
Hve lengi tekst með góðum rökum að halda í þá ríkjandi skoðun meðal norrænna ráðamanna að norðurslóðir séu lágspennusvæði ræðst ekki síst af því hvernig haldið er á málum innan Norðskautsráðsins þar sem Íslendingar fara nú með formennsku. Hernaðarleg málefni eru ekki rædd í ráðinu en hitt er ljóst að í kjölfar rannsóknaskipa og flutningaskipa koma fljótlega herskip þegar miklir hagsmunir eru í húfi.
Ný sýn á GIUK-N-hliðið
Undir lok maí 2020 birtist á netinu ritgerð sem Rebecca Pincus, aðstoðarprófessor við hugveitu bandaríska flotans innan Naval War College, ritaði í RUSI Journal í Bretlandi. Ritgerðin heitir: Til nýrra norðurslóða – breytt strategísk landafræði í GIUK-hliðinu.
Bandaríski flotafræðingurinn nálgast GIUK-hliðið úr nýrri átt og tekur mið af nýjum aðstæðum með hliðsjón af væntanlegri nýtingu Norður-Íshafs og kapphlaupi stórvelda um yfirráð þar. Hún vill framvegis kalla þetta GIUK-N-hliðið, óhjákvæmilegt sé að tengja Noreg þessari mynd ásamt Grænlandi, Íslandi og Bretlandi.
Niðurstaða Pincus er að nú sé tímabært fyrir Bandaríkjamenn og NATO að hefja undirbúning að framsýnni flota- og varnarstefnu sem taki mið af stórauknum siglingum umhverfis Ísland. Kínverjar eru nefndir til sögunnar. Minnt á aðferðina sem þeir hafi beitt til áhrifa á Suður-Kínahafi og sagt að hún kunni að verða notuð gagnvart einstökum norðurslóðaríkjum.
Clingendael, utanríkismálastofnun Hollands, sjálfstæð hugveita og fræðasetur um alþjóðamál, sendi 4. júní frá sér skýrsluna: Norðurslóðastefna Kína á Íslandi og Grænlandi. Þar birtast viðhorf fræðimanna í gamalgrónu ESB-landi.
Sjónarhornið er ólíkt en ekki viðfangsefnið: Kínversk sókn inn á Norður-Atlantshaf vegna breytinga í norðri.