Fullveldið með dönskum augum
Bækur - Sagnfræði - Morgunblaðið, 16. október 2021.
Fyrsti sendiherra á Íslandi 1919-1924 ***½
Eftir Jakob Þór Kristjánsson. Sögur, 2021. Kilja, 186 bls,
Fyrsti fjórðungur 20. aldarinnar er vinsælt viðfangsefni sagnfræðinga. Litið er um eina öld aftur í tímann og rætur nútímalegs íslensks samfélags skoðaðar eins vel og kostur er. Þegar 100 ára afmælis heimastjórnarinnar var minnst árið 2004 gaf ríkisstjórnin út sögu Stjórnarráðsins. Forsætisnefnd Alþingis minntist tímamótanna með því að standa að ritun bókar um þingræði á Íslandi í 100 ár. Í bókinni Upp með fánann (útg. 2012) skýrði Gunnar Þór Bjarnason sagnfræðingur örlög uppkastsins árið 1908. Hann sendi 2018 frá sér bók um sambandslagasamninginn og fullveldið 1. desember 1918. Fyrri heimsstyrjöldin og spænska veikin eru einnig viðfangsefni Gunnars Þórs í vinsælum bókum.
Nú birstist enn eitt sagnfræðirit um þetta tímabil: Fyrsti sendiherra á Íslandi 1919-1924 eftir Jakob Þór Kristjánsson alþjóðastjórnmálafræðing. Hann sendi árið 2017 frá sér bókina Mamma ég er á lífi um örlög íslenskra pilta sem fluttust til Kanada og börðust í fyrri heimsstyrjöldinni. Í nýju bókinni segir Jakob Þór frá ævi og störfum stjórnarerindreka af dönskum og íslenskum ættum sem danska ríkisstjórnin sendi hingað árið 1919 til að fylgja eftir sambandslagasamningnum og leiðbeina íslenskum stjórnvöldum á fyrstu fullveldisárunum.
Bókin er reist á skjölum danska utanríkisráðuneytisins og sendiráðsins í Reykjavík auk einkaskjala og endurminninga sendiherrahjónanna. Þau voru Johannes Erhardt Böggild (1878-1929) og Helga Pauline fædd Nielsen-Aarestrup (1873-1956).
Bókin er í litlu kiljubroti og er texti mjög þéttur á hverri síðu hennar. Hún skiptist í þrjá hluta: (1) Konungsríkið Ísland verður til; (2) Hið sjálfsagða fullveldi og (3) Æviágrip heimsborgara. Það er galli á efnisyfirliti bókarinnar að þar er ekki blaðsíðutal. Þá fylgir textanum ekki nafnaskrá. Skrá yfir tilvísanir er mikil að vöxtum, þá fylgir góð heimildaskrá. Skrárnar bera með sér að höfundur hefur lagt alúð við verk sitt.
Jakob Þór segir markmið sitt að rökstyðja að grundvallarbreytingarnar sem urðu á heimsskipaninni á 19. öld og fyrstu áratugum 20. aldar hafi mótað afstöðu danskra stjórnvalda til stöðu Íslands innan danska ríkisins. Viðhorf Dana til Íslands hafi fyrst og síðast ráðist af hagsmunum danska ríkisins.
Viðfangsefnið er ekki alltaf auðvelt þegar skýrðar eru deilur Dana og Þjóðverja um ráð yfir Slesvík og Holtsetalandi. Kjarninn er sá að hugur og taugar dönsku konungsfjölskyldunnar voru mjög bundnar þessum svæðum þar sem Danir áttu undir högg að sækja gagnvart Þjóðverjum. Það var þrautin þyngri fyrir konung og valdamenn í Kaupmannahöfn að berjast fyrir réttindum (fullveldi) Dana þar en leggjast gegn kröfum Íslendinga um sambærilegan rétt.
Að höfundur setji samskipti Dana og Íslendinga á þessum árum í stærra samhengi en gert er þegar litið á þau einungis frá íslenskum sjónarhóli stækkar sjóndeildarhringinn. Togstreitan var mikil hér á heimavelli og oft torskilin þeim sem lítur til hennar í ljósi stjórnmála líðandi stundar. Í alþjóðasamskiptum var ekki síður tekist á um grundvallarþætti þegar landamæri eins og við þekkjum þau enn þann dag í dag voru að fæðast. Tekst höfundi að gera þeim hræringum öllum skil.
Trúnaður varð milli danska erindrekans Böggilds og Jóns Magnússonar, forsætisráðherra Íslands, sem kemur vel frá þessari sögu.
Það vekur undrun Böggilds að Íslendingar gleðjist ekki meira yfir nýfengnu fullveldi og fagni ekki Kristjáni X. konungi sínum af meiri innileika þegar hann kom hingað árið 1921. Íslendingum þótti það sem gerðist 1. desember 1918 næsta sjálfsagt og eðlilegt. Þeir fengu loksins beint og milliliðalaust samband við konung sinn. Það er ekki fyrr en síðar að tekið er til við að hampa 1. desember sem fullveldisdegi.
Vegna konungskomunnar 1921 var hneykslast á veislunum og fjargviðrast yfir að fálkaorðan skyldi stofnuð. Þjóðlífsmyndin í bókinni er önnur en nú þegar litið er til ytri aðstæðna, þjóðarsálin er þó sem betur fer enn söm við sig.
Fyrir þá sem hafa áhuga á að fá stórt sjónarhorn á þessa umbrotatíma Íslandssögunnar er fengur að þessari bók. Hún er áminning um að í samskiptum þjóða er fátt tilviljunum háð. Þau mótast mjög af ytri aðstæðum eins og við blasir til dæmis nú í samskiptum Dana við Færeyinga og Grænlendinga um skipan öryggismála innan danska ríkisins á Norður-Atlantshafi.
Kafli Íslandssögunnar frá 1918 til 1944 er hluti sögu danska konungsríkisins sem er alls ekki lokið.