Frá Notre-Dame til Víkurkirkjugarðs
Morgunblaðið, föstudagur, 3. maí 2019
Að sjá elda loga í þaki Notre-Dame (Maríukirkjunnar) í París undir kvöld mánudaginn 15. apríl líður seint úr minni. Þegar turnspíran féll og ekki var enn neina slökkviliðsmenn að sjá í beinu sjónvarpsútsendingunni vaknaði ótti um að eldurinn væri í raun óviðráðanlegur og þessi mikli dýrgripur yrði honum allur að bráð.
Eldsvoðinn vakti sterkar tilfinningar. Myndir af fólki á bæn og syngjandi sálma í nágrenni kirkjunnar voru táknrænar fyrir ótta margra um heim allan.
Emmanuel Macron Frakklandsforseti fór tvisvar á vettvang til að kynnast aðstæðum af eigin raun. Síðan tók hann af skarið og lýsti vilja sínum til að „endurreisa“ dómkirkjuna og gera hana „enn fallegri“ á aðeins fimm árum, fyrir ólympíuleikana í París 2024.
Til að ná þessu markmiði samþykkti ríkisstjórnin frumvarp til laga sem heimilar sniðgöngu við lög um opinber útboð og minjaverndarlög við endurreisnina.
Eins konar fjárframlagakeppni auðugustu fjölskyldna Frakklands í endurreisnarsjóðinn voru eins og olía á þjóðfélagseldana sem loga í landinu og birtast í baráttu gulvestunga gegn Macron. Kirkjubruninn eyddi ekki þeim vanda forsetans.
Ákvörðun Macrons um að ráðast í viðgerðir á Notre-Dame án þess að virða allar settar reglur vakti að sögn franska blaðsins Le Figaro stórfurðu og gífurlegar áhyggjur meðal sérfræðinga í minjavernd og -vörslu um heim allan. Mánudaginn 29. apríl birti blaðið opið bréf til Frakklandsforseta sem 1.170 minjaverðir, arkitektar og prófessorar hvaðanæva úr heiminum rita undir og hvetja til að gengið sé fram af aðgát og ábyrgð við viðgerðirnar á kirkjunni.
Notre-Dame í París brennur mánudaginn 15. apríl 2019.
Segir Le Figaro bréfið einstakt í sinni röð því að þeir sem undir það skrifa komi úr hópi sérfræðinga sem jafnan kjósi að vinna mikilvæg störf í kyrrþey. Nú bendi þeir á að endurreisn Notre-Dame snerti okkur öll. Það má til sanns vegar færa. Árlegur gestafjöldi í kirkjuna er um 13 milljónir manna og í hópnum eru allra þjóða konur og karlar, börn og fullorðnir.
Áhrif Victors Hugos
Í bréfinu er forsetinn minntur á að Frakkar hafi rutt brautina við setningu laga um vernd sögulegra minnismerkja. Það megi að hluta rekja til áhrifa frá skáldsögunni sem Victor Hugo skrifaði til varnar Notre-Dame.
Á frönsku heitir bókin Notre-Dame de Paris og kom hún út 1831. Tilgangur Hugos var að vekja athygli samtíðarmanna sinna á gildi gotneskrar byggingarlistar. Að kirkjunni var vegið á ýmsan veg, til dæmis með því að setja venjulegt gler í glugga hennar í stað litaða glersins frá miðöldum. Var þetta gert til að auka birtu inni í kirkjuskipinu.
Björgúlfur Ólafsson (d. 1973) læknir þýddi bók Hugos á íslensku og kom hún út árið 1948 undir heitinu Maríukirkjan í París (518 bls.). Síðar, líklega vegna áhrifa frá kvikmyndum, breyttist titillinn á íslensku þýðingunni í Hringjarann frá Notre Dame.
Árið 1956 var gerð ein af mörgum kvikmyndum eftir bókinni með Anthony Quinn í hlutverki kroppinbaksins, hringjarans Quasimodos, en Gina Lollobrigida lék Esmeröldu, svarthærðu stúlkuna fögru sem sýndi hringjaranum vináttu. Þetta er eftirminnileg mynd fyrir fólk af minni kynslóð. Disney-fyrirtækið gerði teiknimynd um hringjarann 40 árum síðar, árið 1996.
Listinn yfir allt sem gert hefur verið á grunni þessarar bókar Victors Hugos er langur. Nú á dögum líta fáir á verkið sem varnarrit fyrir Notre-Dame svo sjálfsagt finnst öllum að kirkjan sé óaðskiljanlegur hluti Parísar og fastur punktur í borgarmyndinni.
Einstætt afreksverk
Í opna bréfinu til Frakklandsforseta rifja höfundar þess upp að í áranna rás hafi Frakkar áunnið sér alþjóðlega viðurkenningu og virðingu fyrir forystu á sviði minjaverndar og við varðveislu þjóðminja. Sýnileg dæmi þess séu mörg, meðal annars skráning árbakka Signu með Notre-Dame sem eitt af höfuðdjásnunum á heimsminjaskrá UNESCO árið 1991. Kirkjuna og allt sem við hana sé gert verði að skoða í því ljósi og með vísan til alþjóðlegra skuldbindinga sem Frakkar hafi samþykkt á þessu sviði.
Í bréfinu segir að einstæð virðing Frakka fyrir menningarverðmætum hafi birst í vasklegri framgöngu slökkviliðsmanna í baráttunni við eldinn í Notre-Dame. Þeim hafi tekist að bjarga kirkjunni og mikilvægustu listaverkunum sem flytja mátti úr henni. Vegna þessa afreksverks varðveitist áfram 850 ára saga byggingarinnar.
Að flýta sér hægt
Megintilgangurinn með bréfinu til forsetans er ekki kynna tillögur um hvernig staðið skuli að framkvæmdum við endurreisnina heldur hvetja hann til að fara sér hægt. Ekki megi hrapa að neinu heldur verði að átta sig á öllum aðstæðum, greina stöðuna og finna bestu leiðir að settu marki.
Bréfritarar segjast vita að stjórnmálamenn búi við kröfu um skjótar ákvarðanir og einnig sé þeim ljóst að skuggi hvíli á ímynd Frakklands á meðan Notre-Dame sé í sárum. Þrátt fyrir þetta verði menn að gefa sér tíma til að búa kirkjuna sem best undir framtíðina og dóm hennar. Of snemmt sé að benda á einhverjar lausnir. Rannsaka verði tæknilegar forsendur betur og ekki megi gleyma sögu Maríukirkjunnar í París. Ekki sé allt sýni- eða efnislegt sem hafa beri í huga.
Ekki megi hunsa hve þetta sé flókin framkvæmd með því einu að skjóta sér á bak við skilvirkni. Óhjákvæmilegt sé að leita ráða hjá bestu sérfræðingum á öllum sviðum og kynna sér rannsóknir tengdar Notre-Dame sem gerðar hafi verið um heim allan.
Sérfræðingarnir segja að allt sem gert verði í Notre-Dame veki athygli um alla heimsbyggðina. Þetta sé ekki ein ákvörðun arkitekts heldur milljónir handtaka iðnaðarmanna og sérfræðinga. Í húfi sé að treysta dómkirkju okkar allra sess í sögunni og framtíðinni.
Þótt margir áhrifamiklir kunnáttumenn skrifi undir þetta bréf eru aðrir annarrar skoðunar. Opið bréf af þessu tagi verði aðeins til að hægja á ákvörðunum í kerfinu og allt fari síðan stefnulaust í hringi. Auðvitað þurfi að velta hlutum vel fyrir sér en samtímis sé unnt að stíga pólitísk skref. Greina megi á milli lína í bréfinu ótta við að stjórnvöld vilji færa útlit Notre-Dame meira til nútímans.
Eiga þessar vangaveltur erindi hingað? Þær snerta áhugamenn um Notre-Dame en einnig úrlausn verkefna er lúta að menningararfinum hvar sem er.
Í hjarta Reykjavíkur ræðst skipulag nú af pólitískri þrákelkni í stað íhugunar. Mál eru rædd metnaðarlaust. Skortur á menningarlegri og siðferðilegri virðingu borgaryfirvalda birtist best í umróti Víkurkirkjugarðs. Þeir eru varla virtir viðlits sem vilja sporna við fæti – sýnir Frakklandsforseti bréfriturunum 1.170 sambærilegt tómlæti?