ESB-leikur gegn þjóðaröryggisstefnu
Morgunblaðið, laugardagur 2. apríl 2022
Í fyrra birtist ritgerð í Tímariti lögfræðinga eftir Kristrúnu Heimisdóttur lögfræðing. Hún kom síðan út sérprentuð í bókinni Landfesti lýðræðis – breytingarregla stjórnarskrárinnar.
Kristrún braust í gegnum allar umræður um „nýju stjórnarskrána“ frá því að Jóhanna Sigurðardóttir hratt þeim af stað sem forsætisráðherra fyrri hluta árs 2009. Kristrún leiðir í ljós að efnislega stendur ekki steinn yfir steini í „nýju stjórnarskránni“ enda kjósa þeir sem helst tala fyrir henni nú að gera það með veggjakroti ef ekki dansi.
Ritgerð Kristrúnar átti örugglega mikinn þátt í því hve stjórnarskrármálið fór lágt fyrir kosningarnar 25. september 2021. Þegar málið er brotið til mergjar birtast mörg þúsund orð en að þau séu „ný stjórnarskrá“ er af og frá. Helst má álykta að talsmenn „nýju stjórnarskrárinnar“ voni að upplýsingaóreiða bjargi þeim frá efnislegri umræðu um málið. Alið er á spennu um ferlið en ekki það sem stendur í stjórnarskránni.
Með ritgerð sinni um „nýju stjórnarskrána“ sýndi Kristrún Heimisdóttir lögfræðingur hve illa var staðið að öllu í þeirri stjórnarskrárvinnu. Yrði málflutningur ESB-aðildarsinna brotinn til mergjar kæmi innihalds- og ábyrgðarleysi hans skýrar í ljós.
ESB-málinu hefur verið siglt í svipaðan farveg. Þar er höfuðáherslan nú á ferlið, þjóðaratkvæðagreiðslu. Í upphafi töldu aðildarsinnar þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB-umsókn fráleita. Nú tala þeir ekki um annað. Forðast að ræða efnisþættina.
ESB-aðild var ekki frekar en „nýju stjórnarskránni“ hampað af neinum flokki fyrir kosningarnar 25. september 2021. ESB-málinu var klúðrað á árunum 2009 til 2013 vegna óðagots og lélegs undirbúnings. Hraðinn útilokaði umræður innan lands, ætlunin var að tryggja aðild á mettíma. Meirihlutinn á alþingi hafnaði sumarið 2009 tillögu Sjálfstæðisflokksins um þjóðaratkvæðagreiðslu um umsóknina.
Allar ábendingar um að í óefni væri stefnt voru hafðar að engu. Slegið var úr og í þegar spurt var um samningsmarkmið og sagt að mestu skipti að fá nasasjón af því sem ESB hefði að bjóða. Allt var þetta á skjön við sjónarmið ESB-manna. Þeir telja eðlilega að umsækjandinn hafi gert aðild upp við sig með umsókn sinni og viðræðurnar snúist um fyrirkomulag aðlögunar að kröfum ESB.
Gömlu, úreltu viðhorfin um umsókn án aðlögunar-skuldbindinga ráða enn innan þingflokka Samfylkingar, Viðreisnar og Pírata. Nú á bara að „kýla á þetta“ og efna til þjóðaratkvæðagreiðslu án samningsmarkmiða. Tilefnið er innrás Rússa í Úkraínu.
Í óðagotinu gleymist stjórnarskráin. Er í raun pólitísk sátt um að hefja skuli aðildarviðræður við ESB að óbreyttri stjórnarskrá og án þess að hafið sé ferli sem leiði til stjórnarskrárbreytinga ESB-aðild í hag? Tekur ESB mark á umsókn nema sátt sé um nauðsynlega breytingu á stjórnarskránni og unnið sé að henni?
Sumarið 2009 gaf meirihluti alþingis sér ekki tíma til að semja um breytingu á stjórnarskránni áður en hann sótti um ESB-aðild. Meirihlutamenn gátu hins vegar sagt að samhliða viðræðum við ESB væri unnið að gerð nýrrar stjórnarskrár. Ekkert slíkt er á döfinni nú og enginn áhugi á að fulltrúar stjórnmálaflokkanna ræði stjórnarskrármálið.
Þingmenn eiga lokaorð um hvort efnt sé til þjóðaratkvæðagreiðslu um ESB-aðildarviðræður nú eins og árið 2009. Í stjórnarskrám sumra landa eru ákvæði um að tilgreindur fjöldi almennra borgara geti knúið fram þjóðaratkvæðagreiðslu um eitthvert baráttumál sitt. Hér er ekkert slíkt ákvæði og þess vegna ákveður meirihluti alþingis hvort gengið sé til þjóðaratkvæðagreiðslu.
Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir, þingmaður Viðreisnar, gagnrýnir Katrínu Jakobsdóttur forsætisráðherra í grein í Fréttablaðinu þriðjudaginn 29. mars fyrir að „reisa girðingu milli þings og þjóðar, með ummælum sínum um að þingmeirihluta þurfi til að þjóðin megi segja sitt í þjóðaratkvæðagreiðslu“. Þetta er marklaus gagnrýni. Forsætisráðherra sagði ekki annað en henni er skylt. Þjóðaratkvæðagreiðsla verður ekki án ákvörðunar meirihluta alþingis.
Þorbjörg Sigríður segir sterk rök nú hníga að því að Ísland taki afstöðu til aðildar að Evrópusambandinu vegna nýs veruleika í varnar- og öryggismálum og hlutverks Evrópusambandsins í þeim efnum. Þorbjörg Sigríður vill með öðrum orðum innlenda rökræðu um varnar- og öryggismál á forsendum ESB, þjóðaratkvæðagreiðsla um ESB-aðild sé nauðsynleg til þess.
Það er misskilningur á stöðu mála innan ESB að ætla nú að gera varnar- og öryggismál að tilefni þjóðaratkvæðagreiðslu um hvort Ísland eigi að sækja um aðild að Evrópusambandinu. Varnar- og öryggismál á Norður-Atlantshafi eru í höndum þjóða sem eru utan ESB: Norðmanna, Breta, Bandaríkjamanna og Kanadamanna auk okkar Færeyinga og Grænlendinga.
Þá er blekking að láta eins og unnt sé að halda áfram þar sem frá var horfið í janúar 2013 þegar Össur Skarphéðinsson utanríkisráðherra setti ESB-aðildarviðræðurnar á ís af ótta við neikvæð áhrif þeirra á þingkosningarnar þá um vorið.
Sama á við um þetta mál og „nýja stjórnarskrármálið“, glöggur fræðimaður verður að brjóta það til mergjar og kynna heildarmyndina áður en lengra er haldið. Svo margt hefur gerst og verið sagt á undanförnum 13 árum frá því að ESB-umsóknarmistökin voru gerð samhliða stjórnarskrármistökunum undir forystu Jóhönnu Sigurðardóttur að nauðsynlegt er að kortleggja það áður en lengra er haldið.
Eitt er víst: Það er hættulegur leikur að láta innrás Rússa í Úkraínu rjúfa samstöðu um íslenska þjóðaröryggisstefnu. Tillaga stjórnarandstöðunnar um að ekki sé unnt að tryggja þjóðaröryggi Íslendinga án ESB-aðildar rýfur þessa samstöðu.