Brotlending úr háflugi
Morgunblaðið 4. júlí 2019
Umsögn um bókina WOW ris og fall flugfélags eftir Stefán Einar Stefánsson, Vaka Helgafell, 2019. 367 bls..
Að fjalla um samtímaviðburði í bók til útgáfu skömmu eftir að þáttaskil verða í atburðarásinni krefst aga, þekkingar og yfirsýnar. Í senn verður að gæta þess að ekkert sé sagt sem ekki stenst og hins vegar að gera frásögnina þannig úr garði að áhugasömum lesanda finnist hann fá meiri vitneskju um viðfangsefnið en hann hafði af því að fylgjast með daglegum fréttum.
Stefán Einar Stefánsson, viðskiptaritstjóri Morgunblaðsins, tókst á við þetta allt við ritun bókar sinnar WOW – ris og fall flugfélags sem var kynnt í útgáfuhófi 29. maí 2019 en starfsemi WOW air stöðvaðist 28. mars 2019. Liðu aðeins réttir tveir mánuðir frá þáttaskilum í atburðarásinni þar til bókin birtist. Þar var vel að verki staðið.
Lýst er þróun flugfélagsins WOW frá því að Skúli Mogensen fjárfestir tilkynnti um stofnun félagsins 23. nóvember 2011 til gjaldþrotsins 28. mars 2019. Þetta er viðburðaríkur tími mikilla umsvifa og stórra drauma. Ítarleg heimildaskrá fylgir textanum auk nafnaskrár. Þá er einnig birt tímatal um höfuðatriði í sögu WOW.
Höfundur skapar andrúm í kringum einstaka viðburði eins og til dæmis í kaflanum um kynningu Skúla á WOW:
„Hann stígur inn í flóðlýsinguna og er augljóslega kátur í bragði. Dökkblá skyrta, fráhneppt, svartar gallabuxur og samlitt belti. Í hendi hefur hann iPad-spjaldtölvu, nýjustu afurð tæknirisans Apple. Tækið undirstrikar að þarna fer maður sem er handgenginn nýjustu tækni.“ (Bls. 61.)
Þetta er lýsing á stjórnanda í anda Steve Jobs, frægs forstjóra Apple. Ímynd WOW var alla tíð nátengd frjálslegri framkomu Skúla og óbilandi bjartsýni hans og baráttuvilja. „Hann er sölumaður af Guðs náð og á betra en flestir með að hrífa fólk með sér og sannfæra um að sú leið, eða sýn sem hann boðar, sé hin rétta.“ (Bls. 335.)
Í bókinni má sjá merki þess að ekki hafi verið farið í saumana á öllu sem óhjákvæmilegt er að skoða við lokafrágang handrits. Einkennilega er að orði komist á bls. 88 þegar rætt er um „reglugerð Evrópuráðsins um sameiginlegar reglur um úthlutun á afgreiðslutíma á bandalagsflugvöllum“. Á bls. 280 segir að „reglugerð Evrópuþingsins og Evrópuráðsins“ leggi stífar kvaðir á skipan eignarhalds á félagi með íslenskt flugrekstrarleyfi.
Þetta eru EES-reglur og skýra hefði mátt fyrir lesandanum hve aðild að þeim auðveldar allar ákvarðanir varðandi flugrekstur hér á landi. Útrýming tæknilegra hindrana á sameiginlega EES-markaðnum og frelsi til að velja flugvelli innan hans er ómetanlegur kostur samhliða aðildinni að Open Sky-samningi ESB og Bandaríkjanna sem heimilar íslenskum flugfélögum að velja velli innan Bandaríkjanna.
Höfundur nálgast efnið úr annarri átt. Ofuráherslan á Skúla Mogensen og viðskiptaferil hans er rökrétt. Án fjármagns hans og áhættusóknar hefði WOW ekki starfað eða farið út fyrir ramma lággjaldaflugfélaganna.
Til að árétta hve slátturinn á WOW og Skúla var mikill vorið 2017 segir Stefán Einar sögu af þáverandi stjórnendum Icelandair í kvöldverði á veitingahúsinu Snaps. Óvænt birtist þjónn með kampavínsglös á bakka. Þá segir (bls. 166): „Í þeim var að finna hanastélið Key Royal sem er einn þekktasti kampavínskokkteill í heimi. Í honum eru aðeins tvö innihaldsefni, kampavín og líkjörinn Crème de cassis sem búinn er til úr sólberjum. Það sem strax vakti eftirtekt borðfélaganna var að kokkteillinn var léttblandaður, sem þýðir að í stað hefðbundins rauðs litar, var drykkurinn fagurfjólublár og því réð rauði litur sólberjanna í bland við gylltan lit kampavínsins.“
Atvikið gerðist um svipað leyti og Skúli lét eins og WOW yrði stærra en Icelandair og jafnvel stærra en Norwegian. Skúli sat á Snaps og bað þjóninn að færa Icelandair-mönnunum fordrykkinn í WOW-lit, ögrun af hans hálfu. (Þessi franski drykkur heitir raunar Kir Royale.)
Lýsingin á því hvernig þeir kynntust haustið 2015 Skúli og Steven Ferencz Udvar-Házy, stofnandi og forstjóri Air Lease Corporation (ALC) í Bandaríkjunum, er ævintýri líkust. „En staða hans og áhrif í flugheiminum eru slík að saga WOW air verður ekki sögð með viðhlítandi hætti, nema nokkru ljósi sé varpað á þennan mann – sannkallaðan örlagavald í vexti félagsins, falli þess og þeim átökum sem upp komu milli Isavia og Air Lease Corporation í kjölfarið,“ segir á bls. 136.
Til marks um auð, áhrif og flugáhuga Udvar-Házys er nefnt að hann styrkti gerð flug- og geimsafns Smithsonian-stofnunarinnar við Dulles-alþjóðaflugvöllinn skammt frá Washington DC (ekki í Dulles eins og segir á bls. 141) með 66 milljónum dollara. Ber safnið nafn hans og þar eru rúmlega 120 flugvélar og 120 minjar tengdar geimferðaáætlun Bandaríkjanna.
Smávillurnar eru léttvægar miðað við ásakanir Skúla Mogensens á Facebook 9. júní um rangfærslur í bókinni. Stefán Einar svaraði því öllu skilmerkilega á Facebook daginn eftir, 10. júní.
Skúli sagði meðal annars að hann hefði ekki viljað ræða við Stefán Einar við gerð bókarinnar vegna þess að hann hefði „borið fram alvarlegar ásakanir og rangfærslur í garð WOW air sem áttu ekki við rök að styðjast“. Alvarlegast hefði verið „þegar hann fullyrti að WOW air skuldaði Isavia 2 milljarða í stórri forsíðugrein sem Morgunblaðið birti 15. september 2018“.
Stefán Einar svaraði að í byrjun október 2018 hefði Skúli undirritað leynilegt og fordæmalaust samkomulag við Isavia þar sem hann fór á bak við sína nánustu samstarfsaðila. Frétt Morgunblaðsins um að WOW air skuldaði um tvo milljarða, þar af um helminginn gjaldfallinn, hefði verið rétt.
Frétt í dagblaði ræður ekki úrslitum um gjaldþrot þrátt fyrir ímyndaráhrif hennar. Skúli segir raunar að mikil og dýrkeypt mistök sín hafi verið að færa WOW frá lággjaldastefnunni og að innleiða breiðþotur inn í leiðakerfi félagsins.
Skýringar Stefáns Einars á falli WOW air eru ítarlegar en flóknar. Árið 2017 var ljóst hvert stefndi en upplýsingar lágu ekki á lausu. Á árinu 2018 var ekki gripið nægilega fljótt til gagnaðgerða. Rætt var hvort nota ætti skattfé til að létta undir með félaginu. „Enginn heilvita stjórnmálamaður hefði lagt fyrirtæki í slíkum áhættu- og samkeppnisrekstri til tíu eða tuttugu milljarða króna í von um að rættist úr,“ segir Stefán Einar (bls. 343). Slík ríkisaðstoð á sameiginlega EES-markaðnum hefði auk þess orkað tvímælis svo að ekki sé meira sagt.
Erfitt er að meta raunveruleg áhrif af falli WOW air. Ríkisstjórnin breytti fjárlagaáætlun sinni um 40 milljarða króna vegna þrenginga og um 10.000 manns eru nú án atvinnu. Þar vegur hagsveifla líklega þyngra en óhjákvæmileg brotlending WOW. Líklega var hún tiltölulega mjúk, miðað við hæðina á flugi félagsins og stórkarlalegrar yfirlýsingar um framtíð þess.
Öll gjaldþrot draga dilk á eftir sér. Í bókina WOW – ris og fall flugfélags geta menn leitað til að sjá heildarmyndina. Stefán Einar vann þarft verk af mikilli elju við útgáfu bókar sinnar.