Barist um Úkraínu
Morgunblaðið, mánudagur 11. dedsember 2023
Stríðsbjarmar – Úkraína og nágrenni á átakatímum ★★★½· Eftir Val Gunnarsson. Salka, 2023. Kilja, 396 bls., heimildaskrá.
Um þetta leyti fyrir tveimur árum reyndu sérfræðingar og fjölmiðlamenn að skýra mikinn liðsafnað rússneska hersins í nágrenni landamæra Úkraínu. Hann var ekki aðeins í Rússlandi í austri og suðri heldur einnig í Belarús í norðri.
Í maí 2021 hittust utanríkisráðherrarnir Antony Blinken og Sergei Lavrov á fundi í Reykjavík. Eftir fundinn ræddi blaðamaður dv.is við Val Gunnarsson, rithöfund og blaðamann, sem þá hafði nýlega sent frá sér bókina Bjarmalönd um löndin í austurhluta Evrópu. Var Valur spurður hvort hann teldi fund utanríkisráðherranna skipta einhverju fyrir framtíð Úkraínu.
Valur sagði að til að leysa málin á þessum slóðum þyrfti fólk auðvitað að ræða saman og leita lausna. Spennuástandið þarna mætti rekja til gagnkvæms ótta en hvorki NATO né Rússland hefðu áhuga á stríði. Það þjónaði þó hagsmunum Rússa að viðhalda ófriði í austurhluta Úkraínu, á meðan fengi landið ekki aðild að NATO og því hefðu Rússar Úkraínu sem stuðpúða. Þetta væru kyrrstöðuátök, skipst væri á skotum nokkrum sinnum í mánuði og mannfall væri lítið. Spyrja mætti hvort þetta breyttist nokkuð fyrr en Pútín léti af völdum, hugsanlega yrði arftaki hans opnari fyrir lausn á deilum ríkjanna en þá yrðu Vesturlönd að halda betur á spilunum en þau gerðu þegar Pútín settist að völdum um aldamótin.
Þessi skoðun Vals var viðtekin meðal álitsgjafa allt þar til Vladimír Pútín gaf fyrirmælin um að ráðast inn í Úkraínu og stríðið hófst aðfaranótt 24. febrúar 2022.
Í upphafi bókar sinnar Stríðsbjarmar – Úkraína og nágrenni á átakatímum segir Valur: „Undanfarnar vikur hafði ég getið mér gott orð í fjölmiðlum fyrir að spá því að ekki yrði stríð“ (12). Nú var hann kallaður á vettvang til að lýsa stríði sem hann taldi engum í hag. „Pútín var þegar kominn í stríð sem hann gat ekki unnið. Um þetta var ég þó viss“ (13).
Að meginþræði snýst bókin Stríðsbjarmar um þetta stríð. Hún er þó um margt fleira. Valur skýrir fyrir lesandanum hvað skilur á milli Rússa og Úkraínumanna. Til þess fer hann aftur í aldir og styðst við sögur af víkingum og ferðir þeirra um Kænugarð (Kyív) á leið sinni til Miklagarðs (Istanbúl).
Bókin skiptist í tvo meginkafla sem bera heitin 2022 og 2023. Innan hvors kafla eru margir undirkaflar og innan margra þeirra eru dagbókarfærslur. Frásögnin er í tímaröð hvort sem um sögu Garðaríkis, Rússlands og Úkraínu er að ræða eða það sem drífur á daga höfundarins. Kort er í bókinni sem auðveldar lesandanum að átta sig á staðháttum og hvert leiðir Vals liggja. Því miður er engin nafnaskrá.
Myndin er dregin í stórum línum en jafnframt fíngerðum. Lesandinn kynnist ekki aðeins stríðsátökum heldur einnig átökum höfundar við eigin líkamsþyngd. Allt tengist þetta fljótandi og áreynslulaust þótt segja verði að fyrstu síður bókarinnar séu nokkuð þungar aflestrar. Þar voru einnig beygingarvillur „kýs hann sömuleiðis að hitta bróðir sinn“ en ekki bróður eins og rétt er (28) og „pólskan her undir stjórn tengdaföðurs síns“ en ekki tengdaföður síns eins og rétt er (29) svo tvö dæmi séu nefnd.
Stirðleiki og þyngsli hverfa þegar líður á bókina sem er sneisafull af hvers kyns fróðleik og skrifuð í kumpánlegum stíl. Þrautseigja höfundar í stríðshrjáðri Úkraínu þar sem hann ferðast að vígvellinum í suðri og austri vekur samúðarfulla aðdáun án þess að hann geri þó nokkuð til að ýta undir hana með gorti eða að hann beri sig mjög illa.
Valur á einstaklega gott með að fá fólk til samtals við sig og margar sögurnar sem honum eru sagðar færa okkur inn í stríðshrjáðan heim sem við kynnumst hvorki af lestri frétta né með því að horfa á sjónvarpsmyndir.
Valur er á leið úr austri til Kyív 12. júlí 2023. Hann segir:
„Á leiðinni til Kyív er aftur stoppað í Poltava. Ég á að skipta um lest en enga lest er að sjá. Ég ryðst fram fyrir röðina í miðasölunni eins og versti vestræni túristi og spyr hvar lestina sé að finna sem á að vera komin fyrir löngu. Mér er tilkynnt að það sé seinkun. Þegar ég held aftur út á brautarpall kemur einn maðurinn úr röðinni gangandi á eftir mér. Ég býst við að hann vilji segja nokkur vel valin orð um dónaskapinn en í staðinn tekur hann í höndina á mér og vill votta mér virðingu sína fyrir að þvælast svona langt austur“ (339).
Þetta litla atvik sýnir hve almenningur í Úkraínu metur mikils að vita af liðsinni og áhuga annarra. Valur hikar ekki við að taka afstöðu. Hann stendur heilshugar með Úkraínumönnum.
„Rússland hefur aldrei verið til nema sem heimsveldi og kann ekki annað. Því munu Rússar ávallt ráðast á nágranna sína, eða það hafa þeir í það minnsta gert hingað til. […] Til eru dæmi um ríki, svo sem Þýskaland eða jafnvel evrópsku nýlenduveldin, sem láta af fyrri hegðun, en Rússar eiga langt í land og virðast óviljugir til að leggja af stað í þá vegferð“ (352).
Raunsætt mat af þessu tagi segir að annaðhvort verði stríðið langt og erfitt eða til komi það sem Valur kallar Kóreulausn. Ekki verði gerðir formlegir friðarsamningar en samið um einhvers konar vopnahlé „sem ef til vill yrði illa haldið en kæmi þó í veg fyrir meiri háttar átök“ (381).
Þessa niðurstöðu er ekki unnt að útiloka. Að fullyrða nokkuð núna er þó álíka erfitt eins og var að geta sér til um áform Pútíns áður en hann hóf stríðið.
Hörmungarnar í Úkraínu hafa getið af sér bók sem opnar íslenskum lesendum skýrari sýn á örlög Úkraínumanna en íslenskur höfundur hefur áður gert. Hafi Valur heila þökk fyrir frásögn sína.