Aðför að menningararfi
Morgunblaðið, laugardagur, 18. mars 2023
Ákvörðun meirihluta borgarstjórnar Reykjavíkur um að leggja Borgarskjalasafn Reykjavíkur niður er sorgleg og metnaðarlaus. Í lögum um skjalasöfn er ekki að finna nein ákvæði um hvernig brugðist skuli við ákveði sveitarfélag að svipta sig fullveldinu sem felst í því að varðveita sjálft eigin skjöl, leggja rækt við sögu sína og halda utan um hana með því að hvetja íbúana til að leggja sitt af mörkum til þess.Þingmaður sjálfstæðismanna í Skagafirði, Jón Sigurðsson bóndi á Reynistað, mælti 30. október 1946 fyrir frumvarpi sínu um að heimilt yrði að stofna skjalasöfn í einstökum héruðum sem heyrðu þó undir yfirstjórn Þjóðskjalasafns Íslands.
Hann taldi sanngirnisrétt kaupstaða og héraða að fá sjálf til varðveislu, ef þau óskuðu þess, skjöl og gerðabækur þeirra nefnda og starfsmanna er þessir aðilar hefðu valið og kostað af eigin fé. Þá hefðu forstöðumenn héraðsskjalasafna vegna nágrennis og persónulegs kunnugleika í héraðinu betri aðstöðu en starfsmenn þjóðskjalasafnsins til að safna og taka til varðveislu skjöl og gerðabækur og ritaðar heimildir, sem stórtjón væri að glötuðust, líklega myndu héraðsskjalasöfn bjarga mörgu frá eyðileggingu sem annars hyrfi með öllu.
Framsöguræðu sinni lauk Jón með þessum orðum: „Ég ætla að Ijúka máli mínu með því að segja þetta: Þetta mál er í mínum augum mikið metnaðarmál, að héruðin láti ekki gjörrýja sig að öllum heimildum um sögu sína.“
Lög um héraðsskjalasöfn voru samþykkt í byrjun árs 1947 og síðan var Héraðsskjalasafn Skagfirðinga stofnað, fyrst sinnar tegundar. „Enginn vafi leikur á að áhugi Jóns á Reynistað á sögu og menningu Skagafjarðar varð til þess að safnið var stofnað,“ segir á vefsíðu safnsins og einnig:
„Hlutverk héraðsskjalasafnsins var, og er enn, meðal annars að innheimta og varðveita opinber gögn innan Skagafjarðarsýslu. Smátt og smátt óx safninu ásmegin, einkum vegna mikils áhuga nokkurra einstaklinga sem lögðu á sig ómælda vinnu í sjálfboðastarfi við söfnun á skjalagögnum og ljósmyndum.“
Sambærilegur áhugi verður ekki virkjaður í kringum þjóðskjalasafn. Gildi héraðsskjalasafna verður aldrei metið til fulls. Afrakstur brautryðjandastarfsins í Skagafirði birtist til dæmis í glæsilegri Byggðasögu Skagfirðinga undir ritstjórn aðalhöfundar, Hjalta Pálssonar, sagnfræðings frá Hofi, sem vann að verkinu í 26 ár.
Hjalti fékk verðskuldaða viðurkenningu Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna, nú miðvikudaginn 15. mars með þeim orðum viðurkenningarráðs að um „feykiveglegt rit“ væri að ræða sem ætti „eftir að halda gildi sínu um ókomna tíð“ og mundi umfram allt „auðvelda alls konar lesendum með margvísleg áhugamál að njóta þess gnægtabrunns fróðleiks og sögu sem Skagafjörður er“.
Byggðasagan er uppflettirit um 676 jarðir auk þess sem meira en 400 fornbýla frá eldri tíð er getið. Bækurnar 10 eru samtals 4.620 blaðsíður með rúmlega 5.080 myndum og kortum.
Lýsing Jóns á Reynistað á hlutverki héraðsskjalasafns stenst tímans tönn. Hann taldi að á þessum árum hefði húsakostur víða um land tekið þeim breytingum að forsvaranlegt væri að varðveita skjöl á heimaslóð.
Myndin er úr skólamunasafninu sem var í Austurbæjarskóla. Fyrst eyðilagði meirihluti borgarstjórnar það og síðan borgarskjalasafnið. Hvar beitir Dagur B. Eggertsson sleggjunni næst á menningararfinn?
Miðlægu þjóðskjalasafni er einkum ætlað að sinna skilaskyldu á opinberum skjölum. Safninu er einnig heimilt að taka við einkaskjölum. Um þau skjöl gildir að eigendur þeirra ráða sjálfir hvort þeir setja þau á safn og þá hvaða safn.
Árelía Eydís Guðmundsdóttir, dósent við Viðskiptafræðideild Háskóla Íslands, borgarfulltrúi Framsóknarflokksins, nefndi sem rök fyrir atkvæði sínu að þar sem einkaskjalasafn Ólafs Thors, forsætisráðherra og formanns Sjálfstæðisflokksins, væri í borgarskjalasafni en ekki í þjóðskjalasafni væri safnkostur of dreifður. Atkvæði um lokun Borgarskjalasafns Reykjavíkur féllu 11:10. Hafi afstaða til einkaskjalasafns ráðið úrslitum, má líkja því við ómálefnalega „slaufun“, það er útilokun.
Eitt fyrsta verk byltingarmanna er að eyðileggja listaverk, brenna bækur og loka söfnum. Hér lokaði meirihluti undir forystu Dags B. Eggertssonar borgarstjóra skólamunasafni sem áhugamenn höfðu fengið að setja upp undir súð í Austurbæjarskólanum. Aðförin að safninu var sársaukafull fyrir þá sem létu sér annt um það. Sömu sögu er að segja um aðförina að Borgarskjalasafni Reykjavíkur – að henni er staðið á kaldrifjaðan hátt án nokkurs tillits til viðhorfa starfsmanna safnsins, skjalavarða eða velunnara meðal sagnfræðinga og annarra. Þeim sem afhent hafa safninu skjöl til varðveislu í góðri trú er sýnd lítilsvirðing. Samningar um skjalavörsluna eru í uppnámi.
Í lögum eru engin ákvæði um hvernig tekið skuli á málum þegar sveitarfélag kýs að gera skjalasafn sitt að engu á þann hátt sem borgarstjórn Reykjavíkur gerði 7. mars 2023. Samþykkt meirihlutans lýkur á þessum orðum: „Í tillögunni felst því að Borgarskjalasafn verður lagt niður í núverandi mynd.“ Skýrara verður það ekki.
Enginn veit hvað við tekur. Ákvæði eru í lögum um skyldur þjóðskjalasafns sé um vanhirðu héraðsskjalasafns að ræða. Þá skal viðkomandi sveitarfélag kosta aðgerðir til að tryggja að safnið sé ekki vanhirt. Niðurlagning safns er annað.
Borgarstjórn tók valdið hryssingslega af Svanhildi Bogadóttur borgarskjalaverði og fól það sviðsstjóra sem lýst hefur óvild í garð safnsins vegna ábendinga um brot á skjalasafnalögum í braggamálinu fræga fyrir þremur árum.
Þetta er ekki menningarslys heldur skipulögð aðför að menningararfi.